Gjatë vitit 2009, ekonomia shqiptare është ndikuar nga kriza ekonomike e financiare botërore, kryesisht si pasojë e pakësimit të kërkesës së huaj dhe të remitancave, e rritjes së primeve të rrezikut dhe e një mbështetjeje financiare të reduktuar e me kosto më të lartë
Nga Ardian Fullani*
Këshilli Mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë, i mbledhur sot më datë 28 tetor 2009 pasi analizoi në detaje zhvillimet më të fundit ekonomiko financiare në vend, projeksionet makroekonomike si dhe balancën e rreziqeve për muajt në vazhdim, vendosi të ulë me 0.5 pikë përqindjeje normën bazë të interesit. Pas kësaj uljeje, kjo normë shkon në nivelin 5.25 për qind.
Këshilli Mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë ka arritur në përfundimin se tremujori i tretë i vitit 2009 është karakterizuar nga shenja pozitive në ekonominë dhe në tregjet financiare shqiptare. Në veçanti, tremujori i tretë shënoi një pikë kthese në drejtim të rikthimit të besimit në sistemin bankar. Stabilizimi i situatës së likuiditetit, ruajtja e qëndrueshmërisë financiare dhe e treguesve të kapitalizmit të këtij sistemi, përbëjnë një platformë solide për rigjallërimin e rolit të tij ndërmjetësues dhe financues të ekonomisë. Së bashku, me tendencat e fundit pozitive të ekonomisë botërore, të cilat mbeten ende të brishta, për nga natyra dhe qëndrueshmëria e tyre, këto zhvillime na nxisin ta shohim aktivitetin e ardhshëm ekonomik të vendit nën optikën e një optimizmi të kujdesshëm.
Gjatë vitit 2009, ekonomia shqiptare është ndikuar nga kriza ekonomike e financiare botërore, kryesisht si pasojë e pakësimit të kërkesës së huaj dhe të remitancave, e rritjes së primeve të rrezikut dhe e një mbështetjeje financiare të reduktuar e me kosto më të lartë. Megjithatë, ekonomia jonë vazhdoi të shënojë rritje ekonomike pozitive gjatë kësaj periudhe, ndërkohë që presionet e brendshme inflacioniste mbeten të kontrolluara.
Aktiviteti ekonomik në vend është mbështetur nga stimuli fiskal dhe ruajtja e niveleve relativisht të larta të kërkesës konsumatore, ndërkohë që investimet dhe kërkesa për eksporte kanë shënuar rënie gjatë nëntëmujorit të parë të vitit.
Në rrafshin botëror, tremujori i dytë i vitit 2009 dhe periudha në vazhdim janë karakterizuar nga tendenca stabilizuese në drejtim të aktivitetit ekonomik. Ndonëse në terma vjetorë ekonomia botërore vazhdon të tkurret, cikli i zëvendësimit të inventarëve të konsumuara muajt e fundit vendosi një dysheme në rënien e ekonomive të Eurozonës dhe të SHBA-së. Për më tepër, ky cikël ka shërbyer edhe si katalizator afatshkurtër i riaktivizimit të sektorëve të tyre industrialë e prodhues. Në një këndvështrim më afatgjatë, aktiviteti i qëndrueshëm ekonomik i vendeve aziatike, veçanërisht i Kinës, si dhe rritja e tregtisë botërore do të shërbejnë si mbështetës të rritjes ekonomike botërore. Megjithatë, rruga e ekonomisë botërore drejt një rritje të shëndetshme dhe të qëndrueshme është e gjatë. Modeli ekzistues i ekonomisë botërore është mbështetur në konsumin e lartë dhe bilancet e rënduara me borxhe të ShBA-së, përkundrejt një strategjie të vendeve aziatike që favorizon eksportet dhe kursimet. Adresimi i këtyre imbalancave në nivel botëror do të kërkojë kohën e vet, duke u shoqëruar me rritje ekonomike nën potencial dhe presione të reduktuara inflacioniste për një periudhë relativisht të gjatë kohe.
Sistemi financiar botëror, tregjet e kapitalit, sektori bankar dhe ndërmjetësit e tjerë financiare, duket se po rigjallërohen.
Stimuli monetar dhe fiskal në rang botëror e ka dhënë efektin e vet, duke ndihmuar më së pari rikapitalizimin e sistemit financiar dhe rivënien në punë të sistemit të kreditimit. Megjithëse ndër agjentët financiarë, perceptimi i rrezikut mbetet i lartë ndërkohë që gatishmëria për rrezik mbetet e ulët, rifillimi i qarkullimit të flukseve financiare botërore do të ndihmojë ekonomitë e vendeve në zhvillim nëpërmjet rritjes së fondeve të disponueshme.
Përballë zhvillimeve problematike në kontekstin botëror, ekonomia shqiptare ka shënuar një rritje ekonomike pozitive gjatë gjashtë muajve të parë të vitit 2009. Sipas të dhënave paraprake të raportuara nga INSTAT, rritja vjetore e Produktit të Brendshëm Bruto gjatë tremujorit të dytë të vitit ishte 5.3 për qind, duke ruajtur përafërsisht të njëjtin ritëm me atë të tremujorit të parë. Aktiviteti në sektorët e shërbimeve dha kontributin më kryesor në rritjen e PBB-së. Sektori prodhues i ekonomisë ndikoi gjithashtu në rritjen vjetore të PBB-së, kryesisht si rezultat ecurisë së aktivitetit të ndërtimit, ndërsa aktiviteti industrial thelloi ritmet rënëse të nisura nga fillimi i vitit 2009.
Tendenca e rritjes ekonomike, ndonëse në përmasa më të reduktuara, është e lexueshme edhe në disa tregues të tërthortë të ekonomisë, si rritja e të ardhurave buxhetore, rritja e kreditit për ekonominë dhe stabiliteti i treguesve të tregut të punës. Megjithatë, treguesit e sipërcituar, dhe veçanërisht ata monetarë dhe të besimit të biznesit dhe të konsumatorëve, pasqyrojnë një ngadalësim të ritmit të rritjes së ekonomisë krahasuar me vitin e shkuar.
Në kontekstin makroekonomik, ky ngadalësim reflekton më së shumti reduktimin e investimeve dhe të kërkesës së jashtme, ndërkohë që konsumi dhe shpenzimet publike kanë patur një ndikim në kahun rritës të aktivitetit ekonomik.
Megjithëse pozitive, ecuria ekonomike e gjashtëmujorit të parë të vitit reflekton një ngadalësim prej rreth 1.4 pikësh përqindjeje krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 2008. Një situatë e tillë, krahas dobësimit të përgjithshëm të presioneve globale inflacioniste, është përkthyer në rënie graduale të presioneve inflacioniste në ekonominë e vendit. Inflacioni mesatar për periudhën janar - shtator 2009 shënoi vlerën 2.0 për qind, duke pasqyruar plotësisht eliminimin e efekteve të raundit të parë të shkaktuara nga rritja e çmimeve të lëndëve të para gjatë periudhës 2007-2008 si edhe shuarjen e efekteve të rritjes së fundit administrative të çmimit të energjisë elektrike. Prirja në rënie e inflacionit bazë dhe e atij të mallrave dhe të shërbimeve të sektorit të patregtueshëm të IÇK-së, tregojnë se presionet inflacioniste të gjeneruara nga krahu i kërkesës së brendshme janë në rënie. Nga ana tjetër, lëvizjet relativisht të forta në kahun nënçmues të monedhës vendase gjatë vitit 2009, kanë ndikuar në prirjen rritëse të inflacionit të sektorit të mallrave të tregtueshme, i cili arriti në rreth 3.1 për qind në tremujorin e tretë. Zhvillimet në tregun e punës dhe në paga, nuk sinjalizojnë shtim të presioneve të ardhshme inflacioniste nga krahu i ofertës. Norma e papunësisë gjatë pjesës së parë të vitit 2009 rezultoi rreth 12.7 për qind, duke qëndruar në nivelin e fundvitit të kaluar. Për të njëjtat periudha krahasuese, ritmet e rritjes së pagës mesatare reale në ekonomi kanë qenë më të përmbajtura.
Parashikimet e Bankës së Shqipërisë si edhe ankorimi i pritjeve të agjentëve ekonomikë për çmimet e konsumit, mbështesin ruajtjen dhe konsolidimin e stabilitetit të çmimeve të konsumit në një horizont afatmesëm kohor, të shprehur në nivele të ulëta dhe të qëndrueshme inflacioni.
Gjatë tremujorit të dytë të vitit 2009, deficiti i llogarisë korente regjistroi një ngushtim të lehtë, prej rreth 1 pike përqindjeje, në terma vjetorë. Ky ngushtim pasqyron një ngadalësim si të importeve ashtu edhe të eksporteve të ekonomisë, ndërkohë që remitancat kanë regjistruar një reduktim relativisht më të ulët se në tremujorët paraardhës. Megjithatë, deficiti i llogarisë korente mbetet ende në nivele të larta duke reflektuar konsumin e lartë të ekonomisë shqiptare dhe pamundësinë e kapaciteteve prodhuese në vend për t'iu përgjigjur atyre. Të ardhurat e privatizimit dhe huamarrja në valutë e sektorit publik gjatë kësaj periudhe kanë bërë që bilanci i pagesave të rezultojë pozitiv në tërësinë e tij, por qëndrueshmëria e ardhshme e tij duhet të mbështetet në faktorë më afatgjatë.
Politika fiskale ka patur një natyrë ekspansioniste gjatë tetë muajve të parë të vitit. Në terma vjetorë, shpenzimet buxhetore kanë shënuar një rritje prej 23 për qindësh gjatë kësaj periudhe, duke reflektuar kryesisht rritjen e shpejtë të shpenzimeve kapitale. Të ardhurat buxhetore kanë patur një ecuri më të ngadaltë se shpenzimet, si pasojë edhe e ngadalësimit të ritmit të rritjes ekonomike gjatë kësaj periudhe. Për rrjedhojë, shtimi i shpenzimeve buxhetore është financuar nëpërmjet përdorimit të të ardhurave të privatizimit dhe të rritjes së huamarrjes publike. Kjo politikë ka ushtruar presion për rritjen e normave të interesit të letrave me vlerë të borxhit të qeverisë me afat të gjatë maturimi.
Ndikimi i saj në tregjet e brendshme monetare ka rezultuar më i butë gjatë kësaj periudhe, për arsye se borxhi publik është tërhequr në një masë të madhe në tregjet ndërkombëtare të kapitalit. Gjithsesi, vazhdimi i kësaj politike në të ardhmen do të përballet me potenciale më të pakta financimi si të tregut shqiptar ashtu dhe atij të huaj. Ky fakt shtron nevojën për një kthim të shpejtë në trajektoren konsoliduese që ndoqi politika fikale në vitet që i paraprinë parakrizës.
Treguesit monetarë të tremujorit të tretë kanë konfirmuar tendencën e ngadalësimit të rritjes së parasë. Oferta e parasë, M3, ka shënuar rritje vjetore prej 4.5 për qind në muajin gusht, kundrejt një ritmi mesatar prej rreth 7 për qind në gjysmën e parë të vitit, kryesisht si pasojë e ngadalësimit të flukseve të kredisë për sektorin privat. E veçanta e muajit gusht ishte rritja e ndjeshme e depozitave - rreth 25.4 miliardë lekë në terma mujorë - në linjë me ecurinë e tyre sezonale për këtë periudhë të vitit. Rreth 70 për qind e rritjes së stokut total të depozitave në fundin e periudhës rezultoi të ishte në depozita me afat, duke sinjalizuar forcim të besimit në sistemin bankar.
Ngadalësimi i kredisë për sektorin privat ka vijuar me të njëjtin ritëm gjatë muajve korrik gusht 2009, duke reflektuar si shtrëngim të ofertës për kredi ashtu edhe tkurrje të kërkesës për të. Së bashku me reduktimin e shkallës së shfrytëzimit të kapaciteteve të raportuar nga bizneset në vrojtimin e Bankës së Shqipërisë, ky zhvillim sinjalizon se investimet e sektorit privat në ekonomi paraqiten në rënie. Bankat vazhdojnë të aplikojnë kushte të shtrënguara për dhënien e kredisë, ndërkohë që njëkohësisht evidentohet rënie e kërkesës për konsum dhe investime nga sektori privat.
Rritja vjetore mesatare e kredisë për sektorin privat për muajt qershor - gusht rezultoi 16 për qind në terma nominalë, ndjeshëm më e ulët se mesatarja e pesë muajve të parë të vitit prej 29 për qind. Pavarësisht niveleve të ulëta të rritjes, kredia për biznese është kontribuuesi kryesor në rritjen e kredisë për sektorin privat, duke përbërë rreth 65 për qind të saj. Trendi rënës i kredisë i atribuohet ngadalësimit të kredidhënies në valutë, ritmi i rritjes të së cilës në muajin gusht ishte zero. Ndërkohë, kredia në lekë vazhdon të ruajë ritmin mesatar të rritjes gjatë gjithë vitit 2009, prej 30 për qind. Si rrjedhojë, pesha e kredisë në valutë në portofolin e kredisë për sektorin privat ka zbritur në 67 për qind. Ndërgjegjësimi për pasojat e luhatjeve në kursin e këmbimit, si dhe shtrëngimi më i madh i kushteve për kredimarrësit që kanë të ardhura në monedhë të ndryshme nga ajo e marrjes së kredisë kanë bërë që individët të tërheqin më pak kredi në valutë se bizneset.
Tregjet financiare janë karakterizuar nga përmirësimi i likuiditetit dhe rifitimi i besimit të agjentëve në to. Furnizimi i vazhdueshëm nga ana e Bankës së Shqipërisë të tregut të parasë nëpërmjet operacioneve për injektimin e likuiditetit, ka ndihmuar për të qetësuar pjesëmarrësit e tregut si dhe për të furnizuar tregun me fonde, të cilat i kanë shërbyer ndërmjetësimit në monedhën vendase për sektorin privat. Nevojat për likuiditet në tregun ndërbankar kanë rezultuar në ulje, duke mos ushtruar presion tek normat afatshkurtra të interesit. Situata paraqitet e kundërt në tregun primar të letrave me vlerë të qeverisë, ku pavarësisht likuiditetit të mjaftueshëm, yield-et e bonove të thesarit me maturitet afatgjatë kanë rezultuar në rritje. Në ankandin e fundit të muajit shtator, yield-i 12 mujor shënoi 9.40 për qind, ose 0.64 pikë përqindjeje më lart se fundviti 2008.
Ruajtja e primeve të larta të rrezikut për afatet e gjata si dhe ekzistenca e një tregu të cekët financiar, kanë qenë arsyet kryesore që kanë mbajtur në nivele të larta yield-et afatgjata të letrave me vlerë të qeverisë. Nga ana tjetër, këto nivele kanë tërhequr investimet e individëve drejt këtij tregu, duke ju krijuar atyre një instrument alternativ për ruajtjen e kursimeve dhe duke rritur peshën e financimit të deficitit buxhetor nga ky grup. Kursimet e individëve në depozita pranë sistemit bankar kanë fituar kthim të kënaqshëm. Interesi mesatar i ponderuar për depozitat në lekë në muajin gusht shënoi 5.94 për qind, ose 0.48 pikë përqindjeje më shumë se në fund të tremujorit të dytë. Rritja e tyre ka sjellë ulje të kostos së ndërmjetësimit në lekë gjatë muajve të fundit. Interesat për kredinë e re të akorduar në lekë tregojnë rënie në muajt korrik-gusht, mesatarisht në 12.86 për qind, 0.79 pikë përqindjeje nën nivelin mesatar të gjashtëmujorit të parë. Predispozita e sistemit bankar për lehtësimin e kostos së kredisë në lekë evidentohet nga ngushtimi i marzhit të saj me interesat referencë, bonot e thesarit. Kjo diferencë është ulur mesatarisht në 3.6 pikë përqindjeje në muajt e verës, nga 4.8 pikë përqindjeje në fillim të vitit.
Duke ju rikthyer vendimit të sotëm të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë, më lejoni të theksoj se perspektiva afatgjatë e zhvillimit të ekonomisë shqiptare mbetet pozitive. Qëndrueshmëria makroekonomike dhe besimi mbi sistemin financiar shqiptare, para së gjithash janë rrjedhojë e politikave tona të përgjegjshme makroekonomike dhe financiare të ndërmarra në vazhdimësi këto vitet e fundit. Stabiliteti makrofinanciar është një pikënisje e mirë për nxitjen e zhvillimit të vendit në periudhën e ardhshme.
Në një masë të madhe, ky zhvillim do të varet nga aftësia e ekonomisë shqiptare për të tërhequr fonde të cilat do të mbështesin rritjen e saj. Lehtësimi i sotëm i kushteve monetare ndërmerret në përputhje me dinamikën e zhvillimeve ekonomiko financiare në vend, në partnerët tanë kryesore dhe më gjerë në ekonominë globale. Ky vendim përbën një stimul të ri për zhvillimet ekonomike në vend, duke synuar një ulje të mëtejshme të kostos së financimit të ekonomisë.
Në horizontin afatmesëm, ecuria e kreditimit të ekonomisë do të ketë një rëndësi prioritare. Banka e Shqipërisë gjykon se stabilizimi i treguesve të likuiditetit dhe atyre të bilancit të sistemit bankar duhet ti hapë rrugë procesit të kreditimit. Në këtë drejtim, Banka e Shqipërisë ka marrë një rol aktiv nëpërmjet stimulimit si të kërkesës ashtu dhe të ofertës për fonde. Lehtësimi i kushteve monetare do të favorizojë rritjen e kërkesës së bizneseve dhe të konsumatorëve për fonde ndërkohë që injektimet tona të likuiditetit i mundësojnë sistemit bankar ti përgjigjet në aspektin sasior kësaj kërkese për fonde. Sistemi bankar shqiptar duhet ta kuptojë drejt rolin e tij, duke transmetuar të plotë dhe me shpejtësi këtë lehtësim të politikës monetare në ekonomi. Nga ana tjetër, një presion më i ulët i sektorit fiskal në tregjet financiare vendase në të ardhmen do të ulë primet e rrezikut në ekonomi, do të krijojë më shumë hapësira për kreditimin e sektorit privat të ekonomisë dhe do të favorizojë sheshimin e kurbës së normave të interesit, në favor të uljes së mëtejshme të kostos së kredisë. Efektiviteti i vendimit të sotëm do të varet nga sjellja e tregut dhe pjesëmarrësve në të, ku politika fiskale ka një rol parësor.
Në horizontin afatgjatë, tërheqja e investimeve të huaja direkte dhe e formave të tjera të hyrjes të qëndrueshme të kapitalit duhet të përbëjë një fokus më të madh të politikave tona të zhvillimit. Këto fonde i shërbejnë jo vetëm stabilitetit të pozicionit të jashtëm, por edhe rritjes së qëndrueshme e afatgjatë të vendit. Ka ardhur momenti që të gjithë aktorët duhet të analizojnë me kujdes modelin e rritjes ekonomike të vendit në dekadën që po hyjmë. Në veçanti, modeli i ardhshëm i rritjes ekonomike duhet të faktorizojë më shumë avantazhet konkurruese të ekonomisë shqiptare, duke zbutur varësinë e saj nga flukset afatshkurtra hyrëse të kapitalit dhe duke zgjeruar bazën ekonomike e cila gjeneron flukse të qëndrueshme dhe afatgjatë kapitali. Banka e Shqipërisë në periudhat që do të vijojnë mbetet e angazhuar që të jetë një zë i rëndësishëm në këtë drejtim.
Në respekt të angazhimit tonë ligjor e institucional, politika monetare e Bankës së Shqipërisë do të synojë, krijimin e kushteve të përshtatshme për një zhvillim të ekuilibruar, të karakterizuar nga një inflacion i ulët i çmimeve të konsumit, luhatje të buta të treguesve monetarë dhe bilance të shëndosha të agjentëve makroekonomikë.
(*) Fjala e Guvernatorit të Bankës së Shqipërisë, në Konferencën për Shtyp mbi vendimin e Këshillit Mbikëqyrës për uljen e normës bazë të interesit me 0.5 pikë përqindjeje
