Tiranë, 30 Tetor NOA - Shkrimtari Ismail Kadare, në një intervistë dhënë analistit Blendi Fevziu për programin "Opinion" në tv Klan, rrëfehet mbi vitet e jetës në Francë gjatë diktaturës dhe sot. Tregon si shteti i mbante paratë që i takonin nga e drejta e botimit nëpër botë të veprave të tij dhe pse nuk dëshiron t'i marrë mbrapsht.
Më poshtë lexoni intervistën e plotë:
Në Paris jeni më i qetë apo ka një ritëm tjetër jete midis Parisit dhe Tiranës?
Dhe qetësia dhe shqetësimi janë ndryshe në Tiranë dhe Paris. Janë të natyrave të ndryshme.
Në ç'kuptim?
E kam të vështirë ta shpjegoj, por nga të gjitha kuptimet.
Ju keni marrë një prej çmimeve më prestigjioze botërore sot, i cili në debatet e sotme në të gjithë botën, konsiderohet në përzgjedhjen e tij, jo në të tjerat, ndoshta më serioze edhe se vetë çmimi Nobel, i cili mbetet më i njohuri. Kur e morët vesh që e fituat këtë çmim, kur u shpall publikisht apo e dinit përpara?
Kandidatët janë shpallur përpara. Ky ishte një çmim transparent, nuk është i fshehtë. Domethënë, do të merret nga një prej kandidatëve të shpallur.
Dhe vitin e kaluar keni qenë i dyti në mos gaboj...
Po kam qenë i dyti.
Vitin e kaluar, menduat që e humbët shansin për ta marrë një ditë këtë çmim?
Jo, aspak. E kam humbur më duket për një votë, e ka marrë një shkrimtar izraelit të cilin e njoh shumë mirë.
E njihnit personalisht?
Po, e kam takuar disa herë. Është një shkrimtar i mirë dhe një njeri me reputacion njerëzor, shumë të mirë.
Çmimi Princi i Asturias më shumë se te vlera e tij, apo tek prestigji, është edhe një portë shumë e rëndësishme për të hyrë në letërsinë ose për t'u përkthyer në botën ispanike. Sa prezent jeni ju në këtë botë?
Unë jam shumë i botuar në botë, prej gati 40 vitesh, që në fillim, pas Francës, kanë qenë disa shtete evropiane që kanë botuar veprën time. Spanja ka qenë një ndër të parat dhe më tej, ka botuar Gjermania, Anglia, SHBA, Spanja etj.
Si ka qenë reagimi i kritikës dhe i publikut në Spanjë?
Të them të drejtën nuk e kam ndjekur në mënyrë të detajuar, ka qenë përgjithësisht si kudo në Evropë...
Shumë e çuditshme, meqenëse ju më përmendët vendet të cilët botuan të parët, Franca, Gjermania, Anglisht, SHBA, Spanja, të gjitha vende që në fund të viteve '60, kur ju keni botuar në perëndim, ishin vendet më armiqësore me Shqipërinë komuniste të asaj kohe...
Po absolutisht po.
Nuk përbente një problem kjo për ju?
Problem që ende s'kuptohet nga një gjë unikale që një shkrimtar nga vendi më i ashpër stalinist, komunist, deri në Evropë si të thuash, reaksionare, tipike për mendimin tonë, për mendësinë tonë. Në Evropë qe një përzgjedhje, Shqipëria ishte armike, s'kishte as marrëdhënie diplomatike, veç Francës.
Dhe ju shkaktonte kjo probleme në Shqipëri në atë kohë?
Besoj se po. Krijonte dhe ishte normale që të krijonte probleme, militantët e partisë thoshin pse ne kemi një shkrimtar që edhe vetë e duam edhe e pranojmë, por na e do edhe borgjezia. Këtu është një gjë bazike, është themelore, nuk e shmang dot një dilemë të tillë, kush është e vërteta. O ne nuk jemi në rregull, o ata s'janë në rregull. O ne s'e kuptojmë këtë shkrimtar, ose ata e kuptojnë ndryshe. Unë kam qenë në një pozitë vërtet të habitshme, paradoksale, për shumë vite, pasi vazhdoi për 20 vjet kjo histori. Ka qenë nga fillimi i viti 1970 që kam botuar unë, me një bujë të madhe, më një tralala të madhe, pasi kaloi gradualisht.
Po, ishte një botim i bujshëm, versioni i parë...
Po, ishte shumë i bujshëm.
Si është përkthyer fillimisht dhe është botuar në Francë "Gjenerali i ushtrisë së vdekur"?
Është botuar në Tiranë dhe jo në Francë. Është botuar falë nismës së Jusuf Vironit, i cili kishte dalë nga burgu, ishte pa punë dhe për qejf të tij, si të thuash, për nevojë të tij, i pëlqeu ky libër, erdhi tek unë, e kam njohur për herë të parë. Më tha zoti Kadare, do të doja që ta botoja. Po si, i thashë unë.
Ju nuk e njihnit?
Fare, nuk e njihja. E ka filluar ta përkthejë që në 1963-1964. Që në fillim. Kanë kaluar shumë vite dhe pastaj rastësisht u botua nga shtëpia botuese "8 Nëntori", frëngjisht, në kolonën e letërsisë që botoi tek ne, gjithmonë thuhet që iu bë një privilegj Kadaresë. S'është e vërtetë, të gjithë shkrimtarët shqiptarë, pak a shumë të njohur, kishin libra të përkthyer anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, spanjisht.
Por nuk dilnin në tregun perëndimor...
Sigurisht që nuk dilnin, por shpërndaheshin me anë të ambasadave, me anë të shoqatave.
Ishte pjesë e propagandës komuniste të kohës...
Absolutisht, pjesë e propagandës për botën e jashtme... Në radhë të parë ishin veprat politike sigurisht, të Enver Hoxhës, pastaj ishin vepra letrare, ishin pothuajse të gjitha vepra të përkthyera.
Dhe u botua në Shqipëri, në gjuhën frënge "Gjenerali ushtrisë së vdekur"...
Në 1967-1968.
Më pas...?!
Rastësisht i ka rënë në dorë një kryeredaktori të revistës "Evropa", në Francë, Pier Parath, mik i vjetër i Shqipërisë, mik që nga koha e Zogut, jo mik për arsye të komunistëve. E ka marrë për ta lexuar, dikush ia dha në Tiranë, është habitur nga romani dhe është habitur edhe nga përkthimi. Më ka marrë leje, duke më telefonuar në ambasadë, nëse mund ta botonte gjëkundi. Ajo ishte vepër publike, e ka çuar dhe e ka botuar te shtëpia botuese parisiene, është botuar menjëherë.
Menjëherë?
Po, sapo e ka çuar ai. Dy vite pasi ka dalë në Tiranë.
Cili ishte buja që shoqëroi romanin?
Menjëherë është pritur që në javën e parë me një tufë artikujsh.
Ndërkohë ju e ndiqnit këtë bujë në Shqipëri?
Jo shumë.
Por e dinit që libri ishte botuar në Francë?
E mora vesh, nuk e kisha parë që ishte botuar, pas një farë kohe e kam parë botimin, pasi nuk kishte asnjë mekanizëm për të bërë lidhjen.
Kur kontaktuat për herë të parë me botuesin tuaj? Ishin ata që ju kërkuan pas botimit të parë?
Është një histori shumë e gjatë, nuk besoj se ka shumë kohë për ta treguar. Është një histori krejtësisht paradoksale. Në të gjithë Shqipërinë u hap fjala që unë jam ftuar nga botuesi francez, sikur nuk lejoheshin shkrimtarët shqiptarë që të venin në perëndim. Ka vazhduar thashetheme dhjetë muaj, një vit, ishin thashetheme, nuk ishte e vërtetë.
Nuk ishte e vërtetë?
Jo, s'isha ftuar. Dukej e logjikshme saqë mekanizmat qeveritare e besuan që një mekanizëm tjetër, një organizëm tjetër e ka mbajtur ftesën, nuk e kanë dhënë. Unë vetë kujtoja se isha i ftuar, sigurisht. Pastaj më kanë thirrur në komitetin e partisë, për të më thënë që partia, për t'i vënë fre thashethemeve dashakeqëse që nuk e duam letërsinë dhe artin, ju lejon të shkoni t'i përgjigjeni ftesës... Unë nuk thashë që nuk kam marrë asnjë ftesë, pasi kujtoja se diku është ndalur ftesa. Në Komitet të Partisë...
... Pra ju s'kishit ftesë dhe komiteti i partisë duke u nisur nga një thashetheme ishte gati...
Të gjithë e dinim që kishte ftesë, qeveria e dinte se e dinte partia, partia se e kishte një organizëm tjetër më i lartë i partisë, të tërë ishin të bindur që unë kisha një ftesë.
Ju erdhët në Paris...
Erdha në Paris dhe ishte ambasadori Javer Malo, i cili gjithashtu kujtonte se unë kisha ftesë. Ka marrë në telefon shtëpinë botuese që ka ardhur filani më në fund, ata u hutuan. Ne s'e kemi ftuar, e kemi ftuar, s'u mor vesh më. Ambasadori vetë u shqetësua se mund t'i kërkohej llogari, po ti si s'e paske ditur që s'ka ftesë. Kështu ka qenë historia e ardhjes sime.
Pastaj botuesi ju priti për hir të...
Botuesi në fakt, është një çështje shumë enigmatike që ka mbetur. Botuesi im i parë francez më ka takuar me, nuk e di pse, ende sot s'e kam të qartë, si me pahir si të thuash, a ishte puna se ata e kanë botuar pa kontratë si duket, kanë marrë çdo gjë falas, e kanë shitur në 15-20 vende, për të cilën e kanë marrë falas, pa pyetur. Është kjo arsyeja krejt e vockël, por kjo doli për mbarë për mua, pasi nga ky shkak unë kalova tek një botues tjetër shumë i madh, tek "Hasheti". Ka ndodhur kjo në një restorant, që e mbaj mend edhe sot, jo vetëm që Malo ishte shumë i shqetësuar, që unë erdha dhe të mos më priste kush. Kam shkuar në një drekë, me një personalitet të rëndësishëm, drejtorin e Hashetit. Ishte një burrë i shquar dhe në drekë e sipër më thotë: Zoti Kadare, pas suksesit që patët, çfarë do të botoni. Unë i thashë që s'do të bëj gjë, pasi m'u kthyen edhe dy dorëshkrime të tjera. Jusuf Vrioni, ndjesë pastë, punoi me një vrull të madh, i ngazëllyer nga suksesi edhe i përkthimit të tij, që të tërë thoshin sa mirë është i përkthyer, pa vënë emrin, ishte e ndaluar të vihej emri, përkthimi ishte anonim. Atëherë ai përktheu me shpejtësi dy romane të tjera të miat, që ishin botuar ndërkaq, "Kështjella" dhe "Kronikë në gur", unë, i kisha dorëshkrimet me vete. Kur erdhëm, i çoi ambasadori Javer Malo, së paku për të korrigjuar këtë gjë tek botuesit. Ata dhanë përgjigje pas dy javësh, negative. Prandaj thashë, përdora fjalën enigmë, unë s'e kam marrë vesh ende sot se çfarë ka ndodhur. Drejtori i Hashetit më pyeti, ai shikoi ambasadorin në sy, duke kujtuar, që ky njeri është në vete apo jo, është në rregull nga mendja që po thotë këtë gjë. I dukej absurde si të mos botosh më pasi... Ambasadori tha që: Po, është e vërtetë. Ai i tha "ok", por a mund të mi tregoni mua ato dy dorëshkrimet e tjera. Po sigurisht i thashë, sa të dalim nga restoranti, shkojmë në hotel, t'ua jap. Pas tre ditësh më ka marrë në telefon, më tha do t'i blej të dyja. Kështu unë e mbylla me botuesin e parë, me të cilin s'kisha kontratë dhe kalova tek një botues shumë herë më i madh dhe më shumë serioz, është një perandori e tërë.
Të dy librat u pritën me sukses të madh?
Menjëherë. Të dy librat ishin të njëjtë si tek "Gjenerali...", prandaj iu duk edhe më absurde, edhe më e pabesueshme. Unë këtë s'e kam thënë gjëkundi, e kam biseduar shumë rrallë, pasi ishte e pabesueshme.
E pabesueshme, por e besueshme për një vend si Shqipëria...
Mund të ndodhin të tilla keqkuptime, por si mund të ndodhin me një botues francez, është e habitshme.
Drejtuesi i Hashetit tha se i blen menjëherë. Kam përshtypje që i blej ishte shumë vrastare për veshët tuaj në atë kohë...
Unë s'merrja as honorar, isha krejt shpërfillës për anën financiare. Prandaj kur shkoi i pari dëm...
Ku shkonin honoraret tuaja?
Vinin në Tiranë.
Për 20 vjet rresht?
Po.
Dërgoheshin në rregull?
Nuk besoj se dërgoheshin në rregull, se ata e kuptuan që unë s'kisha asnjë interes, ose autori s'merrte vesh nga llogaritë, as nuk konsultohesha, me siguri, nuk jam i sigurt...
Por paratë vinin në Tiranë për 20 vite rresht...
Po, në fillim kalonin tek shteti. Pastaj u bë një si ligj, që autorët nga botimet e huaja përfitojnë një përqindje të vogël, e cila llogaritej në mënyrë raciste, në kuptimin e dollarit amerikan, në një vlerë shumë të vogël, dhjetë herë më pak, vetë përqindja ishte e vogël, vetë vlera ulej, na katandisej në një gjë... Unë kur bëja udhëtime jashtë, që kisha ftesa herë pas here, që përgjigjesha pozitivisht, shkoja me këto honorare. Nuk i menaxhoja unë, i kishte shteti.
A e keni idenë se sa ishte kjo shumë për 20 vjet?
Jo, nuk e kam idenë. Mund të kem një ide të turbullt, duke ditur sa janë honorarët që kam marrë në këto 20 vite që kam marrë në Francë.
Sa mund të ishte kjo shumë?
Pak a shumë, rreth 2 milionë dollarë, por s'besoj se kanë arritur të gjitha në Shqipëri.
Ju nuk i kërkuat më këto para nga shteti shqiptar?
Jo, s'më është dukur, nuk e di. S'më është dukur e arsyeshme t'i kërkoj, është shtet i varfër sidoqoftë, nuk më vjen mirë t'i kërkoj.
Të rikthehem edhe një herë në një pikë shumë interesante. Do të doja të kthehesha tek Princi i Asturias, por po e kaloj në kohë. Meqenëse folëm për mënyrën se si ju erdhët dhe u botuat fillimisht në Francë, dhe më pas se si filloi një karrierë e juaja në perëndim, pasi nisi nga Franca. Sot jemi pothuajse katër-pesë ditë, nga 19 vjetori i largimit tuaj nga Shqipëria dhe vendosjes në Paris. Një veprim i cili radikalizoi krejtësisht lëvizjet në Shqipëri dhe dërgoi pastaj në lëvizjet e dhjetorit, dhe ndryshimin e sistemit në Shqipëri. Si e morët vendimin për të qëndruar në Francë, në tetor të vitit 1990?
Nuk ka qenë i menjëhershëm. Ishte më i gjati i shtrirë në kohë. Vendimi ishte marrë në fillim të vitit 1990. Unë kam pasur një korrespondencë me Ramiz Alinë, e cila është botuar. Atje duket krejt qartë...
Kishit shpresë tek Ramiz Alia në fillim fare?
Po, sepse siç kishte njerëz në Shqipëri që besonin, megjithëse siç kishte shumë njerëz që thoshin se nuk ka çfarë bën...
Ju e njihni dhe personalisht mirë, në mos gaboj...
E njihja, e kam takuar shumë herë, të gjithë shkrimtarët e kishin takuar, ai kishte marrëdhënie, ishte i lehtë shumë në marrëdhënie...
Nuk e ruante staturën e ashpër të drejtuesit...
Absolutisht, ishte i afrueshëm shumë. Me të mund të flisje, mund të flisje edhe me guxim dhe gjëra që nuk thuheshin zakonisht mund të shpëtonin, mund të bëje shaka të rënda. Të gjithë ne e njihnim, ishte i afrueshëm. Por në këtë rast, korrespondenca me të për mua ishte fatale, ishte një zhgënjim absolut.
Ky ishte zhgënjimi i parë i juaji me Ramiz Alinë, apo kishit pësuar edhe një zhgënjim të mëparshëm?
Herë pas here të justifikueshme ishin zhgënjimet, ky njeri s'ka çfarë bën, është sekretar i partisë. Ka dy gjëra, ka bindje të tilla dhe s'ka çfarë bën. Disa anonin nga njëri shpjegim, disa nga tjetri. Letërkëmbimin me të mund ta lexojë kushdo, është botuar disa herë. Ishte vërtetë skandaloz nga ana e tij, një njeri që s'e njeh më, sikur të del përpara një njeri i shfytyruar, unë kuptova të gjitha dyshimet që kisha përpara...
Që ishin...?
Këtu është një gjë e keqe që nuk shpjegohet se çfarë po ndodh me Shqipërinë. Këtë e kam shpjeguar edhe më parë, kur kam kaluar nga Gjermania, kur ambasadori ynë në Bon gati po ikte nga mendja nga kjo tronditje, përse Shqipëria nuk do.
Gjermanët i kishin propozuar Shqipërisë në atë kohë, sipas kujtimeve të djalit të Shtrausit, një projekt pilot për ta futur Shqipërinë në Bashkimin Evropian, brenda një kohe të shkurtër, prej 18-24 muaj.
Kjo është krejt e vërtetë, unë këtë e mësuar nga të parët, nga një udhëtim që kam bërë në Gjermani. Kemi shëtitur natën në Bon, ambasadori që ishte në Gjermani e kisha fqinj, zoti Shpëtim Çaushi, ai në gjendje depresive gati më tregoi se Shqipëria nuk kuptoi që po i binte të mirës me shkelm. I thashë, që ti më pyet mua, unë do të pyes ty që je ambasador, pasi unë s'kuptoj asgjë, sepse ne nuk kuptonim në atë kohë. Vetë këtë dija, që ne po i binim të mirës me shkelm.
Por për ç'arsye? Për arsye të mosdijes, të mosnjohjes, apo ishte një bindje...
Nga ajo që konstatova unë, shteti shqiptar kishte marrë një vendim të fshehtë, nuk e di se në çfarë instancash është marrë dhe asnjë s'e pranon ende sot këtë gjë, që ne me perëndimin nuk shkojmë. Popullit i premtohej për të ulur tensionin, sepse tensioni kishte filluar në Shqipëri, trysnia kishte filluar dhe populli mbahej në shpresë. Më vonë, dihej që kishte një enigmë, një vendim i fshehtë, se përse nuk dihej arsyeja. Merrni me mend një tru i mykur i tyre nuk kuptonte që kishin frikë të shtyhej nga perëndimi.
A kishte lidhje klasa drejtuese komuniste e asaj kohe me Bashkimin Sovjetik?
Më vonë, pas një viti, kur fitoi puçi, ahere u bënë të qarta disa gjëra, u hap fjala që puçistët kishin lidhje, kishin shtier në dorë Ministrinë e Jashtme dhe të Brendshme, praktikisht kontrollonin Rusinë shumë kohë më përpara. Me sa duket kishte hyrë në lidhje me Jugosllavinë dhe me Shqipërinë. Kjo është ajo që mendoj unë se ka ndodhur. Në Shqipëri nuk e pranon askush këtë gjë. Janë zbuluar dokumentet për marrëdhëniet e tyre me Jugosllavinë dhe ka qenë një arsyet hovëzimit të Millosheviçit, që në atë kohë po vinte në pushtet, nuk është vërtetuar asgjë nga ana historike dokumentare lidhur me Shqipërinë. Kudo thuhet që në atë kohë ka pasur bisedime të fshehta me ta dhe është një tjetër thashethem, që është përhapur kudo, që në Tiranë natën e parë, atë pasdite gushti, kur kujtuan se puçistët fituan, janë bërë festa kudo, në rrethe të nomenklaturës të asaj kohe. U siguruan si duket, hipoteza është se ata i kanë thënë mbahuni me fjalë, sa të vijë dita që do të zgjidhet ky problem.
Nga zhgënjimi që pësuat nga Ramiz Alia, ishte një zhgënjim që e pësuat nga ai vetë, apo mendoni që as Ramiz Alia nuk ishte i lirë për të marrë vendime?
Një kompleks. Ky vend thashë unë, këtu nuk ndreqet më, tani për tani. Këtu ka diçka, unë s'e dija këtë të puçistëve. Ndonjëherë gazetarët kur unë kam pyetur, e kanë rrumbullakosur sikur unë e dija këtë. Unë s'mund ta dija në atë kohë, dija vetëm që ka një bllokim misterioz të afrimit me perëndimin, me pretekste absurde, jo na kërkon të hapen kisha, xhami, jo na kërkuan këtë apo atë, jo na kërkojnë shumë, jo na ndërhyjnë, ato ishin të gjitha gënjeshtra.
Ju u larguat në atë kohë në Francë me gjithë familjen. Si ishte e mundur kjo?
Kjo ka qenë kështu, unë jam përgatitur gjashtë-shtatë muaj për të ikur, do të gjeja rastin, se nuk ikja dot kollaj. I kam dërguar fjalë botuesit tim, vajzën e kisha për studime dhe i ka treguar të vërtetën, babai do që të vijë në Francë, por do një ftesë shumë këmbëngulëse. Pasi ftesat, është vërtetë që unë kam udhëtuar shpesh, por edhe në shumicën e rasteve, ftesat refuzoheshin, ndaj duhet të bënin një ftesë të tillë që të ishte e parefuzueshme, e sajuar, që të ftohet bashkë me të shoqen. Botuesi im, pastaj, gjithmonë nëpërmjet vajzës, arrita t'i them që të vinte vetë, ndoshta të arrinte ta merrte për një vizitë tjetër, ta merrte vetë, të vinte me gruan, erdhi me gruan. Ishte koha kur Ramiz Alia ishte gati të shkonte në Amerikë, vëmendja e të gjithë shtetit shqiptar ishte drejtuar te vizita e Ramiz Alisë në OKB. Ishte lëkundja e fundit, që të mos i prish punë, e kam menduar këtë gjë, e them me sinqeritet, e dija këtë gjë. Unë erdha në Francë që në fund të shtatorit dhe do të prisja këtë vizitë.
Ramiz Alia ka thënë që ju e përcollët në aeroport...
S'është e vërtetë, është absurde, unë kam qenë në Paris në atë kohë, kam ikur në shtator. Është një fantazi, ose është një transferim i kujtesës së gabuar të tij, nuk besoj se e bën me ndonjë qëllim, por është fare absurde. Para një muaji kam qenë në Paris dhe prisja mbarimin e kësaj vizite. Thosha që nëse ky merret vesh më në fund me amerikanët, unë s'po i prish punë, do të kthehem në Shqipëri, s'ka nevojë të iki.
Pra ju e kishit dilemën që mund të ktheheshit?
Absolutisht, deri në ditën e fundit. Ka bërë vizitën në Amerikë dhe prisja me padurim rezultatin. Rezultati ishte ky, takoj ambasadorin, e fjala parë që më thotë është se la nam shoku Ramiz në Amerikë, e shoqëronin 70 shqiptarë të armatosur. I thashë more je në vete apo si, çfarë janë këta shqiptarë të armatosur, më thotë, nga entuziazmi. Po çfarë është ky vend që lejoka shqiptarë të armatosur të shoqërojnë Presidentin. Pyeta pak botuesin, që pyeti në ministrinë e Jashtme, ishte gafë e gjitha, ishte një bllof, vizita ishte një takim me diasporën, ishte për të hedhur hi syve.
Dhe ju morët vendimin për të qëndruar në Francë?
Absolutisht, menjëherë të nesërmen, sapo e dëgjova këtë gjë, ishte e fundit lëkundje e imja. Nuk kam dashur t'i krijoj telashe vendit tim.
Si ndodhi?
Unë shkova menjëherë të nesërmen bashkë me time shoqe dhe dy vajzat, e dinin ata të ministrisë që u kam thënë se kam ndërmend, por ndoshta do të shikoj.
Ishte e informuar Ministria e Jashtme?
Ishte e informuar sepse botuesi im, ishte një personalitet kulturor, shumë i famshëm në Paris, kanë lidhje me shtetin, jo për t'i shërbyer shtetit, por për t'i shërbyer interesave të Francës. Dhe i kam lajmëruar menjëherë, nuk kisha asnjë lëkundje. Na ka pritur vetëm ministri i Jashtëm. Janë bërë dokumentet në ministrinë e Jashtme, kanë ardhur ata të policisë, të prefekturës, për të bërë dokumentet atje, i kanë bërë urgjent dhe unë jam larguar.
Ndërkohë ju kishit përgatitur një deklaratë, e cila u shpërnda për të gjithë shtypin francez...
Deklarata u shpërnda, ishte po ajo që u lexua edhe në Zërin e Amerikës.
A ishit ju nën mbrojtjen e policisë franceze? Kam përshtypjen, ju keni thënë në një intervistë për revistën Klan se ishit në një zonë ku nuk mund të takonit njerëz të tjerë, apo jo?
Po të doja po, kontaktoja. Shteti francez është sjellë me mua me shumë respekt, nuk më ka kërkuar asgjë, çdo gjë është bërë si të doja unë, shtëpinë unë kur kam shkuar në një pronë të largët, në pyjet e Luarës, nuk ia tregova askujt, as shtetit francez. Dikush më tha që është më mirë, pasi ka lloj-lloj organizmash, do të jesh më i qetë. Unë kisha miq, nuk kërkova nga shteti francez, siç u tha, ishte në një vilë të fshehtë...
As mbrojtje dhe asgjë...
S'kisha nevojë, po të kisha nevojë do të kërkoja, nuk ishte e nevojshme. As bëra ndonjë alarm të kotë.
Cili ishte reagimi i ambasadës këtu?
Nuk kam asnjë ide, por me siguri janë hutuar, nuk kanë qenë agresivë.
A i ndiqnit lajmet në Shqipëri?
Po, dëgjoja Zërin e Amerikës. Natën e parë kur u shpall këtu, u shpall edhe në të gjitha televizionet franceze. Kam qenë në një apartament në Paris te miqtë dhe nuk kam dashur t'i shikoj kronikat. Nuk e di pse, por nuk kisha dëshirë ta shikoja lajmin që u dha. Dëgjova vetëm "Zërin e Amerikës", i cili u transmetua në orën 6 të mbrëmjes.
Ju kishit qenë në një eveniment të rëndësishëm në Paris, një vit më parë në korrik të vitit 1989, me rastin e 200 vjetorit të Revolucionit Francez. Në këtë ceremoni ju jeni takuar edhe me presidentin Bush, plakun. Përse nuk vendosët të qëndronit që atëherë në Francë, por vetëm një vit më pas?
Nuk isha përgatitur ende për një gjë të tillë, nuk e kisha menduar. Pas një muaj e gjysmë i bëra një letër presidentit Bush, e cila është e dokumentuar. Kjo letër është shkruar në bashkëpunim me botuesin tim për të qenë me një frëngjishte të përkryer dhe i është çuar në dorë në dorë presidentit nga Viser, novelist dhe një miku ynë. Ajo letër ende në atë kohë të kushtonte kokën dhe ishte tepër e rëndësishme, për këtë arsye miku im, më ndihmoi t'ia dorëzonte personalisht presidentit amerikan.
Nuk pati asnjë reagim ndaj kësaj letre?
Në fund të letrës shkruaja që nuk doja asnjë përgjigje. Letra ishte treçerek faqeje, unë vetë nuk kam mbajtur një kopje. Letra mbështetej në dy motive, e para i kërkoja ndjesë për qëndrimin antiamerikan të qeverisë shqiptare, ku i thosha që populli shqiptar mendon ndryshe dhe këtë do ta tregoj koha. Kombi shqiptar vuan nën dy diktatura komuniste, një shqiptare dhe një serbe në Kosovë. Të dyja këto kanë shpresë nga ndihma juaj. I thoja të mos besonte asgjë nga ato që dëgjonte, se të dyja pjesët e kombit të ndarë, kishin një tjetër vizion për Amerikën.
Rikthehemi në evenimentin më të fundit. Pse zgjodhët të flisnit shqip në ceremoninë e marrjes së çmimit Princi i Asturias?
Doja të flisja në shqip dhe pse ky ishte eveniment i parë i kësaj rëndësie, ku unë përdorja gjuhën shqipe. Unë, në pyetjen se në ç'gjuhë doja të flisja dhe zgjodha shqipen, sepse në këtë gjuhë është krijuar vepra ime që ka fituar çmim. M'u duk e arsyeshme të flisja në atë gjuhë, me të cilën kam krijuar veprën time.
Dhe si u prit?
Kjo gjë u prit shumë mirë. Në fjalën që mbajti Princi më pas, unë për herë të parë dëgjova elozhe për gjuhën shqipe.
Çdo me thënë hera e parë?
Gjuha shqipe nuk para mburret. Ajo flitet nga 10 ose 12 milion njerëz, që në Evropë është një popullsi mesatare, nuk është e madhe po as e vogël. Gjuha suedishte flitet nga më pak, danishtja, sllovenishtja etj. Nuk ka popull në Ballkan që të ketë më shumë njerëz.
Ju po thoni se në njëfarë mënyre ka një lloj racizmi kundrejt shqipes?
Absolutisht që ka. Racizmi është si mortaja që bie në dy forma, në formën kulturore dhe racizmi i mirëfilltë është i vështirë për t'u shprehur, se është edhe i dënueshëm. Por forma kulturore është edhe forma legale e tij. Shqipëria, unë e them me vetëdije të plotë, që ndodhet nën projektorët e racizmit. Kjo vjen nga një kombinim rrethanash dhe nga një seri faktorësh. Unë kam shprehur mendimin se shteti shqiptar, shoqëria shqiptare, kombi shqiptar duhet t'i bien kambanës, për mbrojtje ndaj racizmit. Sepse Shqipëria është populli kandidat në Evropë, për të zënë vendin e hebrenjve. Asnjë popull në Ballkan nuk ka pësuar kaq shumë shpërngulje se shqiptarët, dhe shumica e popullit është e shpërngulur. Ato genocide dhe spastrime etnike për të cilat tani bëhet bujë, ne kemi vite që jemi mësuar me to.
A ka paragjykim të fortë ndaj Shqipërisë dhe a ndikon ky edhe në proceset integruese?
Po ka dhe ndikojnë në gjithçka. Racizmi antishqiptar, pa e vënë vendin tim në pozitën e viktimës, sepse nuk e pranoj këtë vizion dhe nuk është i denjë. Por shqiptarët duhet të jenë të ndërgjegjshëm, që janë kombi më i shpërngulur dhe para 150 vjetësh, po ecte drejt shuarjes. Rilindja Shqiptare e shpëtoi kombin, dhe i ra asaj kambane për të cilën unë po flas. Por edhe ky aksion i madh i rilindjes, tani shfrytëzohet për keq dhe tani quhet si nacionalizmi shqiptare dhe sikur ne jemi një komb artificial që s'kemi qenë.
Nga se vjen racizmi ndaj shqiptarëve, cili është shkaku i tij?
Shkaku është se vetë shpresa që ne i kemi dhënë njerëzve në Ballkan, që ne mund të ikim nga ky gadishull, që jemi të ardhur vonë rastësisht dhe po kështu mund të ikim. Fakti që shumë kanë ikur dhe janë shpërngulur në Azi, ka zgjuar oreksin e diplomacive dhe rretheve shoviniste. Në Shqipëri duhen botuar urgjentisht veprat e Josiçit, të përkthyera nga Mustafa Kruja, për të parë shqiptarët se ç'thonë serbët për ta. Ky racizëm projektohet edhe tek vendet më të mëdha, nga fqinjët tanë.
A jemi ne përgjegjës për këtë?
Ne jemi përgjegjës të drejtpërdrejtë, për racizmin antishqiptar. Ne jemi vetë racistë.
A ka një paragjykim për faktin, se pjesa më e madhe e shqiptarëve janë myslimanë?
Ka sigurisht, sepse nuk e kemi shpjeguar asnjëherë se ç'janë myslimanët shqiptarë. Sepse ne jemi dalldisur pas urrejtjes, përçarjes, përfitimeve spekulative. Unë e kam shprehur mbi 10 herë mendimin tim, për myslimanët shqiptarë. Mendimi im është ky që, pa myslimanë shqiptarë nuk ka komb shqiptar, sepse ata janë korpus kryesor i shtetit shqiptar. Ata janë shqiptarë në radhë të parë si gjithë të tjerët, janë evropianë. Nuk ka asnjë ndryshim nga myslimani shqiptar dhe ai katolik, ortodoks, apo çdo fe tjetër në raport me Evropën. Këta janë shqiptarë të kontinentit evropian, pavarësisht nga feja që kanë. Shqipëria do të hyjë në Evropë me të gjitha besimet e saj, pa asnjë dallim. Askush nuk ka pse të mburret se është shumicë, tjetra të thuhet se ka thellësi vertikale, tjetra se ka merita të tjera gjatë rilindjes. Jo sepse ne jemi bashkë. Unë kam dhënë një shpjegim, sipas të cilit kam dashur të shqyrtoj arsyet e konvertimit. Këto nuk janë vetëm dhuna dhe interesat pragmatiste, as vetëm etja, por është edhe një arsye tjetër e rëndësishme, që është problemi i lirisë në mënyrë të tërthortë, në kuptimin, e drejta për të mbajtur armën. Administrata otomane është treguar e zgjuar dhe ka nxjerrë dekretin sipas të cilit të krishterët shqiptarë nuk mund të kenë armë, kurse po u bënë myslimanë, të mbajnë armë. Me dhjetëra mijëra shqiptarë nga ky fakt kanë qenë në një dilemë tragjike dhe kjo ka luajtur një rol të madh. Një shtëpi me armë në Mesjetë kishte një peshë tjetër, një shtëpi e armatosur nuk është kurrë e robëruar 100 për qind, sepse kjo është edhe diçka psikologjike që ndodh. Sipas formulës së vjetër mesjetare, ku është shpata aty është dhe feja.
Ka një tezë që islamizimi para komunizmit është i ndryshëm nga ai pas tij. Sipas kësaj teze, pas komunizmit, islamizimi është më radikal dhe më afër vendeve arabe sesa ai turk që kemi pasur ne më parë?
Ka mundësi, për mua është shumë i qartë islamizimi tradicional shqiptar, i cili është shumë i emancipuar, padyshim në Evropë dhe në botë. Ai është më i zhveshuri nga paragjykimet penguese, për këtë arsye duhet të jetë më i pakompleksuari nga të gjithë.
A duhet ta fshehim ne faktin e të qenit evropianë, për shkak të procesit të integrimit?
Ne dhe të duam ta fshehim nuk e bëjmë dot. Por ne ndërkaq nuk na lejohet të mos e dimë historikisht, pse jemi myslimanë. Duhet të kuptojmë që legjitimiteti i besimeve në vend është i barabartë, ky nuk është slogan, të tre janë të gjitha legjitime. Nëse krishterët do të thonë që ne jemi më të vjetrit, myslimanët kanë dalë nga ata, për këtë nuk ka meritë.
Ka një tezë, sipas të cilës Shqipëria po shënjon disa mite me identitet kristian, si Skënderbeu, Nënë Tereza, për t'u bërë më të pranueshëm për Evropën, kur këta nuk kanë pse të jenë mite në një vend me shumicë myslimane...
E para ne nuk kanë pse të na tregojnë të tjerët mësime morali dhe historie. Kur duan të tregojnë ty çfarë je është një nga format më të holluara të racizmit. Skënderbeu, pikë së pari nuk e ka peshën për shkak të përkatësisë fetare, ai i ka kaluar tre besimet, ai nderohet për liri dhe asgjë tjetër.
A është Skënderbeu më shumë një figurë mit, sesa një figurë reale?
Nuk është kështu, ai është një nga figurat më të faktuara të historisë. Po kështu ai ka pasur edhe një rol të jashtëzakonshëm. Për këto dy aspekte ai është në krye të këtyre karakteristikave.
Po për Nënë Terezën ka një tezë, sipas të cilës ajo është produkt i një kulture të pastër kristiane dhe se Shqipëria në vend ta respektojë këtë produkt për çfarë është, po e tejkalon dhe e po e përdor për qëllime nacionaliste?
Më fal ku po e përdor Shqipëria, këtë figurë, a kemi marrë ndonjë krahinë në emër të saj? As hua ndërkombëtare, asnjë gjë tjetër s'kemi përfituar prej kësaj figure. Nënë Tereza si çdo njeri tjetër në këtë botë, ka dy shenja bazike, e para koha kur ka lindur dhe e dyta vendi nga është. Këto janë informacionet kryesore, ajo është e tërë njerëzimit, por nuk ka asnjë të keqe të thuash se është shqiptare. Ne nuk e kemi përdorur, përkundrazi kemi qenë të ftohtë kundrejt kësaj figure. Ajo është një krenari e ligjshme e jona, kur për shqiptarët thuhet se janë kriminelë dhe të pashpirt dhe se nuk e vlerësojnë jetën, ti thua prit se ky popull ka një model dhe ky model është jashtëzakonisht i fisshëm, kundër kapardisjes së vetë, kundër mendjemadhësisë mitike të shqiptarëve. Nëse ne kemi një model i cili na korrigjon këtë cen të tonin, nuk ka asgjë të keqe. Nënë Tereza ka kapërcyer modelin Ballkanik, por edhe atë kristian, por ka dalë në rolin e saj planetar, duke nisur nga fakti se ka shërbyer në Indi, ku ka pak të krishterë.
Një tezë tjetër që vjen nga pjesa islame në Shqipëri, thekson se emri i Nënë Terezës është përdorur në shumë për sheshe, aeroportin etj, ndërsa kjo gjë nuk është bërë me figurat myslimane?
Unë nuk njoh ndonjë figurë me përmasa të tilla nga ana myslimane. Figura të mëdha të rilindjes si vëllezërit Frashri kanë qenë myslimanë, bektashinj, mbreti Zog ka qenë mysliman dhe nuk e di për kë tjetër e kanë fjalën. Por nuk jam dakord që Sami Frashërit t'i vendosim emrin Shemshedin, se kështu duan turqit.
A është një problem nacionalizimi shqiptar?
Nacionalizimi është terreni më spekulativ. Ai ekziston por varet se çfarë kuptimi i jepet. Në Francë Ministria e Arsimit, quhet Ministria e Edukimit Kombëtar Nacional, po të duam të kapemi nga fjalët, i japim një kuptim të keq. Nacionalizimi është burim të këqijash pa fund dhe po kështu është burim i patriotizmit, që është ndjenja më normale në botë.
Ka shumë njerëz që thonë që patriotizmi duket arkaik në një botë që po vjen duke u integruar?
Këto janë prodhime të mendjeve të varfra mediokre, dhe mendjeve servile të komisioneve evropiane. Janë ata njerëz që i mohojnë të gjitha për të kërkuar të mira në emër të tyre dhe jo të popullit shqiptar. Nuk ka vend në Evropë që mohon vlerat kombëtare të vetat. Të gjitha këto janë keqkuptime. Ka konflikt të madh në Ballkan dhe nacionalizimi quhet shkaktar, kjo është e vërtetë, por kush e ka shfrytëzuar këtë? Ti nuk mund ta quash një nacionalizëm negativ atë që është mbrojtës. Racizmi bën një gjë shumë të keqe, e egërson nga brenda një popull dhe nxit nacionalizimin e keq i cili bëhet agresiv për t'u mbrojtur. Ajo është një e keqe e dyfishtë ndaj një populli. Ne kemi pasur racizëm mbrojtës, që është gjë e rrallë. Kur ti je i pushtuar, nëse ti ke fuqi morale, të mos i bëhesh servil, madje ta përqeshësh atë. Kjo në Shqipëri ka ndodhur tradicionalisht me turqit. Nuk mund ta quash një vend anadollak, çitjanegjerë etj, por po të dish rrethanat sesi këto fraza janë krijuar, janë të justifikuara. Ne kemi pasur përçmim për italianët, të cilët po hakmerren tani. Ne kemi qenë racistë që në vitet '20 me italianët e më pas në luftën botërore, jo me pa të drejtë, por justifikueshëm.
A ka një identitet të spikatur shqiptar dhe cilat janë shenjat dalluese?
Po sigurisht që ka, ajo dihet tashmë. Ka disa formula, të cilat kanë përfundim të njëjtë afërsisht, identiteti lidhet me një bashkësi gjuhësore, kulturore, kujtimesh historike, aspiratash etj.
A ekzistojnë dy identitete të ndryshme te shqiptarët, një shqiptar dhe një kosovar?
Unë mendoj se jo, nëse ata e krijojnë një identitet të veçantë është puna e tyre, por deri tani nuk ka.
Mund të ketë një popull në dy shtete?
Po, por nuk mund të ketë një popull me dy identitete. Shqiptarët kanë vetëm një identitet shqiptar, por kjo varet nga ata sesi do ta ndjejnë veten, por unë nuk besoj se kjo do të ndodhë.
Si mund të funksionojë një popull në dy shtete?
Kjo është normale, nuk ka asgjë, madje mund të ekzistojë në 2, 15 dhe më shumë shtete, Evropa Mesjetare dhe Italia para disa shekujsh, kanë funksionuar në këtë formë.
Cili është qëndrimi juaj ndaj enciklopedisë maqedonase?
Nuk kam qenë në Shqipëri gjatë kësaj polemike, po kështu nuk e kam lexuar enciklopedinë. Por në rastin e Maqedonisë, ka racizëm, sepse ajo vetë ka vuajtur nga racizmi.
A mund të jenë dy të vërteta historike? Ne kemi të vërtetën tonë historike, por jemi ndeshur dhe kemi parë që shumë shtete të tjera kanë të vërtetën e tyre historike?
Për të shpjeguar, natyrisht që epoka e sotme historike e afrimit të kombeve të shteteve në aleanca të mëdha, edhe gjërat e tepruara, urrejtjet e mbi theksuara duhet të bien. Por unë nuk mendoj se mund të bëhen riparime në tërësi, të të vërtetave. Për shembull ka dalë problem vitet e fundit, për shembull se kur vijnë delegacione në Tiranë, rregullohet disa herë Ministria e Jashtme, ose organizma të tjerë të shtetit, mënjanojnë figurat që mund të jenë të bezdisshme për ta. Kjo për mua është e papranueshme. Nuk e bën asnjë shtet. Këtë e bëjmë vetëm ne dhe kjo tregon tamam kompleks inferioriteti dhe servilizmi. Ne nuk mund të pranojmë që të ndryshojmë në histori dhe të themi që okupacioni otoman ka qenë prani otomane dhe jo okupacion. Si mund ta ndryshojmë këtë gjë, është turp. A mund ta ndryshosh ti Luftën e dytë botërore, të thuash prani e Hitlerit. Është e njëjta gjë. Ballkani është mbytur në gjak në atë kohë, si mund ne ta mohojmë atë. Meqenëse ka ca komisione evropiane që u intereson kjo gjë. Është krijuar shpesh se UNESCO ka disa aksione për të rishkruar historinë e Ballkanit. Sigurisht, të ç'vishet nga urrejtja, të ç'vishet nga përçmimi, nga racizmi por nuk ka pse të ç'vishet nga e vërteta. Si mundet për shembull në Kosovë, pashë në shtyp që gjuhë e tretë zyrtare, është gjuha turke. E para prania është shumë e vogël në Kosovë, e dyta një kujtim historik që në vendin ku e vetmja gjuhë në Evropë që është ndaluar është gjuha shqipe, shkrimi i saj. Unë nuk di gjuhë tjetër.
Pse ka ndodhur kjo?
Nuk kanë ndaluar as gjuhën greke, as atë serbe, asnjë. Kjo ka ndodhur sepse neve quheshim popull që duhet të ndërronim identitetin. U zgjodhëm si popull i tillë, nuk kamë qenë në mendjen e otomanëve. Por shqiptarët u konceptuan si popull turk. Atëherë, ju si turq jeni të pabesë nëse nuk shkruani gjuhë tjetër. Ne e kemi zbërthyer gabim historinë sot, sepse shqiptarët nuk kanë pasur vetëm privilegje, por edhe më i ndëshkuari nga të gjithë, sepse quhej i pabesë. Tani ne këtë gjë nuk mund ta kthejmë për hir të kësaj propagande otomane, ta ndryshojmë historinë. Vetë Turqia moderne nuk është e tillë, nuk e kërkon këtë gjuhë, e kërkon një Turqi e prapambetur. Unë jam për marrëdhënie të mira me Turqinë, sigurisht është një vend i shquar, një vend që ka pasur jetë të përbashkët në Ballkan, por jo se s'ka pasur tragjedi sepse edhe jeta e përbashkët ka qenë një tragjedi e madhe.
Gjatë fjalës tuaj në shqip në marrjen e çmimit "Princ i Asturias", ju folët për dy botë, botën e artit dhe atë reale. Çfarë janë këto dy botë?
Për këtë gjë ka shumë diskutime. Ka dy ose tre mijë vjet që diskutohet. Ka disa vizione për letërsinë, ku pak a shumë është përzier të gjitha kohërat dhe studiuesit e mëdhenj. Unë kam këtë mendim, dhe jo vetëm unë, që nuk pranon vartësinë e letërsinë nga jeta. Ka qenë një nga klishetë e zyrtarizuara pothuajse në shumicën e botës. Jeta pjell çdo gjë, pjell edhe letërsinë. Letërsinë e pjell një pjesë e jetës. Pjesa më e madhe e jetës nuk pjell gjë, është e pavlerë për letërsinë. Kam dashur të shpjegoj sepse në regjime kundërthënëse që janë të vështira, mund të lindë letërsi.
Një pjesë e korpusit qendror të veprës tuaj ka lindur në komunizëm, në diktaturë. Si mund të lindë një letërsi e mirë në diktaturë?
Unë pikërisht për këtë e thashë. Po marr çmim në Spanjë, një shtet i madh perëndimor, një mbretëri me libra që i kam krijuar shumicën në komunizëm. Që këtu është paradoksi i letërsisë. Nuk ka një filozofi për këtë. Prandaj është letërsia e çmuar dhe e duhur për botën, sepse ajo këtij planeti i ka shtuar një tjetër planet, që është jo i kapshëm por është shumë i fuqishëm.
Ju sollët në fjalimin tuaj një figurë shumë popullore në Shqipëri, Don Kishotin e Mançes. Si shpjegohet që Don Kishoti të ishte një figurë kaq e dashur për të gjithë shqiptarët?
E para sepse kjo tregon rrënjët e një qytetërimi evropian, të fjetur në Shqipëri, edhe kur dukej sikur kishin humbur. Sepse Don Kishoti është vërtet mishërimi i Evropës, ndonëse me një mendje të lajthitur. Është drita dhe emancipimi i saj, duke qenë marrëzia e saj njëkohësisht. Dhe shija e madhe e shqiptarëve për këtë vepër, i bën nder popullit tonë, lexuesit shqiptarë.
Ju vetë, kur e keni lexuar Don Kishotin?
I vogël, kur kam qenë 13 vjeç. U magjepsa prej tij dhe madje kam thënë edhe njëherë tjetër, se më ka krijuar drejtë peshimin e duhur, pas leximit të një letërsie të zymtë, si ajo e Shekspirit apo gjermanike e të njëjtës natyrë, romantike, e errët pak. Unë e pëlqeja dhe këtë lloj letërsie, ku ishte grotesku dhe humori, gjë që bëri ekuilibër në botën time të brendshme dhe gjurmët e saj mbetën tërë jetën. Unë në veprën time, shpesh ma vënë në dukje, bëj një gërshetim të tragjizmit dhe të groteskut.
A ka një lloj "donkishotizmi" edhe vetë shoqëria shqiptare?
Po sigurisht që ka. Vetë natyra e njeriut shqiptar nuk është e largët nga donkishotizmi. Në disa zona, donkishotizmi është më i theksuar, disa më pak. Në Shqipëri është i theksuar dhe në Ballkan përgjithësisht.
Ju jeni nderuar me një çmim nga një vend si Spanja, që ka qenë shumë skeptike ndaj shqiptarëve, si për shembull, mos-njohja e Kosovës?
Është e vërtetë. Për një kohë të gjatë ne e kishim shumë lehtë si vend të armiqësoheshim me të gjithë, përfshirë dhe Spanjën. Po nga ana tjetër edhe ky vend ishte armiqësuar me një pjesë të Evropës, shkak i regjimit të Frankos. Unë nuk kam të drejtë të komentoj qëndrimin e Spanjës, sepse nuk jam në mendjen e qeveritarëve spanjollë. Nuk di sa ky çmim ka një lidhje me shtetin, mbretërinë spanjolle. Mund të jetë çmim krejt i pavarur dhe nuk ka të bëjë me një ndjeshmëri të Spanjës ndaj çështjes shqiptare. Por më tepër ka gjasë se ka të bëjë, për vetë popullaritetin që i dha çmimit.
Ju morët çmimin Princi i Asturias nga Spanja, në një vend që ka dëshmuar vitet e fundit një ndjenjë të fortë apo kundërshtim ndaj pro-amerikanizmit, si Franca. Përse në disa televizione ju akuzojnë për proamerikanizëm?
Mua nuk më bën asnjë përshtypje kjo. Nuk kam asnjë interes si shkrimtar për shembull më shumë për Amerikën se sa për Francën. Por ndërkaq, unë nuk kam asnjë kompleks, që ta tregoj hapur, që nuk jam dakord me propagandën antiamerikane.
Ekziston një propagandë antiamerikane e fortë këtu?
Po ekziston për një pjesë. Është një inerci e kohës së luftës së ftohtë. Unë kam thënë gjithnjë se ne jemi ngopur me këtë propagandë, se ka qenë baza e stalinizmit. Kot na kërkoni mendim për këtë, ne na ka ardhur në majë të hundës. Mua kjo nuk më krijon ndonjë problem. Një pjesë e Francës është dakord me këtë mendim, se nuk është e tërë Franca antiamerikane. Por nuk ka pse të bëjmë rolin e naivit, unë kam pjesën time të mirënjohjes në atë mirënjohje që ka kombi shqiptar për Evropën atlantike, e cila s'mund të konceptohet pa SHBA. Ndjeshmëria ime ndaj këtij shteti, është jo artificiale por e plotë dhe bazohet në një kujtim të vjetër kombëtar. Është vështirë që të thuhet se shqiptarët u bënë pro amerikanë tani, ka një traditë shqiptare. Mos harroni Ndre Mjeda, poet që ka shkruar një poemë, "Liria", më 1895. Mendoni, në atë kohë Shqipëria ka qenë pjesë e perandorisë otomane dhe në një nga poemat më të shquara të letërsisë shqiptare, i bëhet një himn lirisë, duke marrë Amerikën si model. Në këngët e shumta popullore, baladat, në historinë e kurbetit shqiptar me Amerikën. Veç kësaj në propagandën e egër, të shfrenuar antiamerikane, regjimi komunist, sigurisht krijoi një nostalgji të veçantë për Amerikën. Pra nuk është e re kjo gjë se shumë herë na quajnë një vend konformist, gati-gati servil të Amerikës. Por mua s'më bën asnjë përshtypje një gjë e tillë. Amerika është një vend i madh, demokratik, që ka problemet e saj si çdo vend i madh dhe problemet i ka të mëdha.
Ju keni marrë pothuajse të gjitha çmimet e rëndësishme ndërkombëtare, por nuk keni marrë një çmim që njihet si më prestigjiozi, çmimi Nobel. Ju dhemb kjo gjë?
Po pse duhet ta marr. Ka shumë shkrimtarë të shquar, që nuk e kanë marrë këtë çmim. Është e çuditshme, se nga shumë shqiptarë kjo interpretohet sikur Kadareja, plasi të marrë çmimin Nobel.
Ju vjen keq që nuk e keni marrë?
Jam mësuar me këtë gjë të them të drejtën. Por nuk është ndonjë befasim i madh, ka shumë shkrimtar që presin, nuk jam vetëm unë.
Si shpjegohet që Nobeli si çmim, shpesh herë shkon tek figura fare minore në raport me letërsinë botërore?
Nuk di si ta jap këtë shpjegim. Ndoshta kënaqësia për të bërë njëfarë befasimi. Ndoshta është një kënaqësi e fshehtë.
A ka ndonjë përzgjedhje politike në çmimin Nobel?
Kështu është thënë por nuk e besoj. Dikur thuhej se e kanë në dorë amerikanët, doli që s'e paskan dhe aq shumë në dorë ata. Dikur thuhej se e kishin në dorë hebrejtë, por as ata nuk doli tas kishin. Pra çfarë nuk thuhet. Që ka pasur një prirje disa herë të majtë, ka pasur, por ka pasur edhe prirje të djathta.
Ka pasur një debat të imponuar nga Rexhep Qosja, sipas të cilit, letërsia shqiptare nuk është në nivelin e letërsisë evropiane. Është e vërtetë kjo tezë apo jo?
Po të them unë që letërsia shqiptare është evropiane, do të thonë se ky po mburr veten. Letërsia përbëhet nga individët. Letërsia, ashtu sikurse pranvera nuk vjen me një dallëndyshe, mund të vijë edhe me një dallëndyshe, por mund të mos vijë edhe me 20 dallëndyshe. Letërsia mjafton një majë e saj të rritet, ai është niveli i saj. Letërsia nivelin e saj nuk e ka tek fundi, por e ka tek maja. Sipas një të thëne të vjetër, shpejtësia e një flote është shpejtësia e anijes më të ngadaltë. Kjo është e vërtetë, se një flotë lëviz bashkërisht. Në letërsi është e kundërta, shpejtësia e flotës është shpejtësia e një anijeje më të shpejtë. Është një absurditet pra ky, i pafund. Letërsia shqipe ka botime, që nuk di vend tjetër ballkanik që ta konkurrojë. Praktikisht është nga më të popullarizuarat, letërsia shqipe. Botimet e xhepit, që janë botime me miliona kopje, që nga botimet në shkolla, por dhe nga çmimet. Nëse letërsia shqipe merr dy çmimet kryesore, veç Nobelit në dy vite, çfarë i kërkoni më tepër kësaj letërsie. Unë habitem kur e thonë edhe studiuesit e huaj. Më duket një racizëm i tërthortë. Ne na është bërë zakon të hapim gojën, se çfarë do të thotë studiuesi huaj. Nuk është keq t'i dëgjojmë, por që të vijë studiuesi dhe me mendjemadhësi të thotë, këta shkrimtarë bëjnë, këta të tjerë jo, kur në vendin e vet është një mësues fshati, më pak i njohur se një mësues katundi, edhe ndihet zot në vendin tënd, ky është racizëm. Kjo ka ndodhur për fat të keq në Shqipëri.
Ju keni thënë vazhdimisht se shpesh herë shqiptarët e tejkalojnë masën duke e sharë Shqipërinë. I qëndroni ende kësaj ideje?
I qëndroj. Kjo është një cilësi e mirë në përgjithësi, por kur është me masë. Sensi i vetë kritikës, është gjithnjë shumë pozitiv dhe i shëndetshëm për një popull. Por kur kapërcehet, është një rinim i verbër dhe nuk nderon askënd dhe thonë, ah çfarë populli pa dinjitet.
Pas rreth 19 vjetësh nga ikja juaj nga Shqipëria, sa mendoni se shoqëria shqiptare, ka evoluuar dhe ka ecur sipas përfytyrimit tuaj të 19 viteve më parë?
Unë mendoj se nuk ka ecur aq sa pritej. Janë 20 vjet gati, epoka e quajtur e tranzicionit, ia kalon Mbretërisë së Zogut. Këtu duhet bërë krahasimi.
Ju mendoni se ritmi i zhvillimit të mbretërisë ishte më i madh?
Më i madh ishte. Në atë izolim që kishte Shqipëria, në atë mosnjohje në kohën e Zogut, në atë vogëlsi që kishte, po. Një nga shenjat e vetë nënçmimit tonë, shikoni popullsinë. Kur ne kemi mbetur 3 milionë dhe mezi bëhemi 3 milionë e gjysmë dhe nuk kujtohet askush që të thotë, nuk është e vërtetë, është 4 milionë e gjysmë Shqipëria. Asnjë nuk e thotë, kam pyetur edhe një ministër dhe më ka thënë, turp ta them por para tre javësh e mora vesh se jemi mbi 4 milionë. Që këtu fillon autoposhtërimi i një populli. Trupi i një populli lot një rol shumë të madh në peshën që të jep tjetri. Katër milionë e gjysmë, kanë së paku 7-8 shtete serioze në Evropë. Nuk e di pse e kemi këtë mani. Nuk duam t'i japim vetes asgjë të mirë. Nuk duam të miratojmë diçka të mirë. Se rritja e shtatit, është një gjë e mirë.
Ju thoni se ritmi i këtyre 20 viteve nuk i është përgjigjur ritmeve që Shqipëria ka pasur në vitet 1924-'39Â
Ky është mendimi im. Ne kemi shumë ndihmë sot, që nuk e kemi pasur në ato vite. Ka një mendim ende historia s'e ka thënë fjalën, apo bilancin e saj për Zogun, kam frikë se sundon negativiteti por pa të drejtë.
Ka një tentativë të qeverisë shqiptare, për të kthyer në atdhe eshtrat e mbretit Zog dhe kërkesën për eshtrat e Nënë Terezës, por është refuzuar në mënyrë sistematike nga India. Si e gjykoni këtë mendim?
Për të dy, mua më duket e arsyeshme kërkesa. Për mbretin Zog nuk ka asnjë problem, sepse ai vetë e ka dashur këtë gjë. Nga ana njerëzore, është mbreti që ka lënë gjurmë më tepër në historinë shqiptare. Unë jam që pranisë mbretërore në Shqipëri, t'i jepet vendi normal që i takon, tjetër gjë nga vlerësimet, se njerëzit i ndajnë vetë. Por ama mbretëresha Geraldinë, Mbreti Zog, Mbretëresha tjetër Suzanë, të gjitha duhet të kenë shenjat e tyre në Shqipëri. Sepse me këtë jo për t'u mburrur, tregojmë që jemi shtet edhe ne dhe se i afrohemi normalitetit. Sepse na quajnë shtet barinjsh, që nuk kemi pasur asgjë. Pa pikë turpi thonë ndonjëherë të huajt racistë, një italian më kujtohet tha: Shumë Skënderbenj keni këtu. Ku keni parë tjetër i thashë unë, vetëm në Tiranë. Në Itali mund të ketë shumë statuja, mbushur nga të gjitha anët, në Shqipëri, një statujë i dukej shumë. Sepse Shqipërinë e konsideronte një vend barinjsh. Prandaj prania mbretërore, është e nevojshme. Është një kujtim. Lidhur me eshtrat e Nënë Terezës, s'kanë pse të bëhen nervozë që i kërkuam. Bota me zor e mori vesh që është shqiptare. S'ka pse të mos na duhet ne, se është shqiptare. Diçka përfitojnë të gjithë nga kjo, nga ana humane njëherë, një buzëqeshje më tepër, një sajdisje më tepër. Ç'të keqe ka. Pse duhet të jemi kaq mohues ne? Pse ne duhet t'ia japin, ose të na dhimbset kaq shumë India. Tjetër punë, e bëri qeveria, e bëri për të mburrur veten apo për të hequr vëmendjen e të tjera apo jo. Kjo është tjetër bisedë. Në këtë s'ka asgjë të keqe.
FUND
