Tiranë, 10 Nëntor NOA - "Nëse do të kishim mbajtur lidhje të forta dhe konkrete me Gjermaninë në vitet e fundit të komunizmit, Shqipëria do t'i kishte dyert më të hapura dhe periudha jonë e tranzicionit do të ishte më e lehtë.
Këtë pohim ka bërë diplomati Shpëtim Çaushi, i pari ambasador i Shqipërisë në RFGJ pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike.
Në intervistën dhënë gazetarit Blendi Fevziu në emisionin "Opinion" në Tv Klan, transmetuar mbrëmjen e së hënës, Çaushi ndalet me detaje edhe në 9 nëntorin, ditën kur ra muri i Berlinit.
Më poshtë vijon intervista e plotë:
Zoti Shpëtim Çaushi, ju keni qenë Ambasador i parë që Shqipëria dërgonte në Republikën Federale Gjermane pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike?
Është e vërtetë dhe unë pata fatin që të jem në ngjarjen e madhe të rënies së Murit të Berlinit. Ne i përjetuam ato ditë bashkë me trupin diplomatik në Bon.
Kur shkuat në 1987, dy Gjermanitë ishin të ndara. Në 1989, u bëtë dëshmitarë të rrëzimit të njërës prej Gjermanive, asaj Lindore dhe pak nga pak bashkimin e plotë të Gjermanisë?
Kanë qenë vite dinamikë. Ngjarjet rrodhën në një shpejtësi të jashtëzakonshme, saqë dhe analistët dhe politologët, jo vetëm që nuk e prisnin por nuk ishin në gjendje të analizonin ngjarjen. Ishin si ata të plagosurit që shkojnë në spital dhe nuk operohen dhe ikën ngjarja. Dhe trupi diplomatik ishte më i kompromentuar, sepse nuk ishte në gjendje të raportonte në kancelaritë e tyre.
E mbani mend ekzaktësisht ditën 9 nëntor, të vitit 1989?
Në 9 tetor një muaj përpara nisi dha shenjat e para, në Katedralen e Nikolait, u shfrytëzua një javë e quajtur "Lutësit për Paqen" dhe u parashikua që të vitin shumë qytetarë të Lajpcigut dhe rrethinave të tij. Ajo ngjarje kaloi në një lëvizje shumë masive, duke nisur nga kjo katedrale dhe pas lutjeve që bënë për paqen, qytetarët dolën në marshim. E vërteta është se kishte një tension politik brenda. Ne kishim një informacion që shërbimi sekret në Gjermaninë Lindore, do të mbronte kuartierin e tij në Lajpcig. Qarkullonin të dhëna në trupin diplomatik.
Si informoheshit, nga i merrnit informatat?
Informacionet i merrnim nëpërmjet gazetarëve, nëpërmjet ambasadave. Kishim edhe Ambasadë në Gjermaninë Lindore, ajo ka qenë që në fillimet në kohën kur ishim pjesë e kampit socialist. Pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, u ul vetëm niveli nga Ambasador në të ngarkuar me punë, por ajo ambasadë funksiononte. Qarkullonin informacionet mes Berlinit Lindor dhe Bonit, kishte një linjë virtuale dhe reale.
Kur filloi të ndihej realisht në Gjermaninë Perëndimore që Lindja do të binte?
E vërteta është që nuk u prit një rrokullimë kaq e shpejtë e ngjarjeve. Vetë gjermanët e perëndimit, të cilët ne i kontaktonim, personalitetet dhe analistët, nuk e perceptonin se këto ngjarje do të rridhnin kaq shpejt. Edhe për zhvillimet në Evropën lindore por në përgjithësi në rënien e murit të Gjermanisë. Vetë Gjermania në strategjinë e saj post politikës e mendonte se bashkimi i saj do të bëhej vetëm në kuadrin e integrimit evropian.
A i shtyu zhvillimet Gjermania Perëndimore?
Viti 1989 ishte mjaft i vrullshëm dhe dinamik në jetën politike, pati edhe lëvizje të personaliteteve. Deklarata e Gorbaçovit në 6 tetor 1989 u morr si një garanci që Bashkimi Sovjetik nuk do të ndërhynte edhe pse kishte gjysmë milioni trupa në Gjermaninë Lindore. Por për fat të keq kishim një histori të dhimbshme me lëvizjet demokratike në Evropën lindore dhe përmendeshin që nga 1953 që kur u bë kriza e Berlinit për vetë represionin që bënë trupat sovjetike në atë kohë, pastaj në 56 kemi Revolucionin Hungarez, më vonë kemi deri në 81 që u kërcënuan polakët për ndërhyrje. Rusët kishin kërcënuar vazhdimisht dhe kësaj i trembeshin edhe gjermanët. Ndaj lanë një evolucion gradual të ngjarjeve dhe zhvillimeve për ostpolitikën e tyre. dhe ajo ostpolitikë në 83-in me Kolin dhe Genshërin, iu hoq pjesa idealiste dhe ju fut një ostpolitikë më realiste më e futur në Evropën Lindore. Qëllimi i saj ishte që duke zhvilluar marrëdhëniet me Evropën lindore dhe ish bashkimin Sovjetik, në mënyrë të veçantë me satelitët e ish Bashkimit Sovjetik të asaj kohe, të mund të çlironte krahët e Gjermanisë Lindore. Muzika gjermane luhej në mes të dy kufijve. Fonde të papara kalonin edhe nga komuniteti evropian por edhe nga Gjermania Perëndimore.
Ju keni udhëtuar në atë kohë në Gjermaninë Lindore?
Po, kam udhëtuar.
Si ishte situata ekonomike?
Të bënte përshtypje, ishte një disproporcion i madh në jetën civile, në lëvizjet. Unë varfërinë nuk e preka aty pashë diçka që e kuptova se kishte varfëri. Të shkosh në një restorant dhe të rrish në radhë të presësh, ishte një gjë që në perëndim nuk ekziston.
Ndërkohë që gjermanët lindorë i ndiqnin zhvillimet në perëndim?
I ndiqnin mjaft dhe ne kur kontaktonim me ndonjë perëndimor që kishte qenë në Gjermaninë Lindore, merrnim informacion edhe nga ata, se çfarë përshtypjesh u kishte lënë. Përshtypjet e tyre ishin me një kontrast të jashtëzakonshëm të vendeve. Ky kontrast i madh mendoj unë ndikoi shumë.
A kishin informacion gjermano perëndimorët për situatën në lindje?
Unë isha në një konferencë shumë të rëndësishme ku u bë një analizë e hollësishme për ostpolitikën dhe situatat në Evropën lindore. Por nuk pritnin dhe atje në Evropë lindore, një zhvillim kaq të vrullshëm, por përgëzonin faktin që lëvizjet kishin filluar në tërë vendin tashmë. Madje pati edhe entuziazëm për të.
A informohej Ministria e Jashtme për ngjarjet në Gjermani?
Ne duke pasur një jetë shumë të gjallë diplomatike atje, ne ishim gjithnjë në kontakt me trupin diplomatik. Bisedonim, konsultoheshim merrnim e jepnim mendime dhe sigurisht që informonim qendrën, pra Tiranën zyrtare. Por e vërteta është që ne ishim në disa vështirësi, sepse argumentet që duhet të jepnim, nuk përkonim me zhvillimet. Për shembull, një argumentet ishte që ne nuk jemi as lindje as perëndim me këtë ne duhet të operonim. Mirëpo në ato ritme në të cilat filluan zhvillimet, kjo dukej qesharake. Neve ishim kompromentuar me doktrinën e Gorbaçovit, qëndrimi ynë ndaj kësaj doktrine ishte qesharak, sepse ishin gjermanët ata që e zbuluan dhe e promovuan atë dhe thanë madje se ajo ka qenë Gensheri. Vizitën e parë në Bashkimin Sovjetik e bëri Kolin, i ftuar nga Gorbaçovi. Ai zhvilloi bisedën, dëgjoi komponentët kryesor dhe nuk u kënaq. Madje në trupin diplomatik atje u fol se Kolin u shpreh se Gorbaçov me ngjau pak si me Gebelsin, ish ministrin e propagandës të Gjermanisë naziste, për faktin se mu dukën fjalë dhe nuk kishte vepra. Më vonë shkoi Gensheri. Ai bëri të njëjtin takim dhe bisedë, mirëpo ai ishte më racional. Ai u kthye dhe kërkoi mbledhjen e Këshillit të Ministrave. U bë një mbledhje dhe Gensheri parashtroi disa pikëpamje, që kjo doktrinë do ti nxisë ngjarjet dhe do t'i përshpejtojë ato, ndaj dhe ne duhet të jemi të përgatitur.
Gjermanët ishin të bindur se falimentimi ekonomik i lindjes do të ndodhte shpejt?
Pikërisht në atë konferencë që thashë më parë, u bënë edhe analizat ekonomike, të cilat nuk funksionin dhe kontrasti ekonomik me perëndimin e asaj kohe, do të krijonte dhe nxitje të lëvizjeve për demokraci dhe liri të mendimit. Kjo ishte pikërisht pika më delikate, e cila bëri që të bëhet një rrokullisje më e shpejtë e ngjarjeve në Evropën Lindore. Një nga drejtimet e Gjermanisë ishte ai ekonomik dhe vëzhgimi gjerman ishte pikërisht në këto elementë ekonomikë. Të kthehemi tek ne, mbas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike, erdhën specialistë gjermanë edhe vëzhgues të ekonomisë, mirëpo vëzhguan edhe panë se tek ne, jo vetëm niveli ekonomik ishte mjaft i ulët, por se mekanizmi ynë nuk mund të afrohej me standardet e ekonomisë gjermane.
Si u përcoll në perëndim ky kapërcim i menjëhershëm i ngjarjeve deri në rënien e Murit të Berlinit, me frikë?
Më shumë frikë kishte në Gjermaninë Lindore, por edhe në atë Perëndimore kishte. Kishte frikë për faktin se akoma nuk i besohej elementit rus, forcave ruse që ishin atje. Ky ishte shqetësimi më i madh. Dëshira e tyre ishte që të bëhej një lëvizje paqësore dhe ndryshimet të bëheshin duke mos krijuar incidente që nesër do të kalonin në gjakderdhje, apo konflikte. Por mesa duket populli e kaloi në mënyrë paqësore, pjesën më të rrezikshme, atë të ballafaqimit. Një milion kanë qenë në sheshin në Berlin dhe në dokumentar duken qartë se sa të qetë dhe sa paqësorë ishin. Me qiri nëpër duar qëndronin, sa që u quajt revolucioni i qirinjve, jo vetëm për të dhënë mesazhin jo vetëm për viktimat e murit të Berlinit, por edhe mesazhin për paqen dhe mirëkuptimit
Si e mbani mend rënien e murit të Berlinit?
Është një kujtim mjaft interesant. Ne pas rënies së murit të Berlinit, unë shkova edhe në Ministrinë e Jashtme dhe u takova edhe me personalitetet dhe i urova ato. Mund ti uronim dhe ne, se kishim një element avantazhi në qëndrimet tona. Në asnjë rast ne nuk pranuam që ka dy kombe gjermane. Ishte një absurd i kohës. Një copë nga rënia e murit të Berlinit ma dhanë mua. E kuptova që ishte një mesazh, nga i cili duhet të nxirrnim mësime. Ishte mesazh për mendimin e lirë, demokracisë.
50 ditë pas rënies së murit të Berlinit edhe kështjella e fundit komuniste e Evropës Lindore, po përjashtoj Shqipërinë, Rumania e Çausheskut ra. Si ishte reagimi i drejtuesve komunistë të kohës. Cili ishte qëndrimi që duhet të mbanim kur ishim vendi i fundit komunist i Evropës?
Akoma kërkohej që të funksiononte në Shqipëri, duke mos qenë pjesë e bllokut lindor. Mendohej se do të kishte procese shumë të ngadalta. Mirëpo mësimi i murit të Berlinit, tregoi se ngjarjet do të ecnin shpejt dhe fenomeni i lëvizjeve demokratike në Evropën Lindore mësonte që ngjarjet nuk do të prisnin mure të tjerë, nuk do të kishte kufij.
Kishit presion nga diplomatët perëndimorë?
Jo ne kishim biseda këshilluese, mjaft dashamirëse. Ata parashikonin që edhe Shqipëria do të futej në këto procese. Ndonjëri madje edhe pyeste, a do të hyjë Shqipëria në këto procese. Një tjetër thoshte se është mirë që në këto procese të merret shembull e të kalonin pa gjakderdhje sepse ekzistonte rreziku që fenomeni rumun i demokracisë të ndodhte edhe në vende të tjera. Sidomos në Ballkanin Perëndimor që është me mjaft probleme.
Ju ishit Ambasadori i parë i Shqipërisë pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike..
Unë shkova aty pas vizitës së parë që bëri Gensheri në Shqipëri. Isha këtu në Shqipëri, kur shoqërova Gensherin në vizitën e dytë në vendin tonë, thuajse në fund të sistemit komunist në Shqipëri, në vitin 1991. Gensheri vëzhgoi situatën e asaj kohe dhe pyeti për Presidentin e asaj kohe, Ramiz Alinë. Duket në humor të mirë tha ai dhe pa në konferencën që po mbante Alia në Elbasan dhe pamjet që jepte televizioni ynë, tregonte për një vëmendje të madhe të tij, duartrokitje. Pyetja e Gensherit ishte, me sa duket do të vazhdojë ky Ramiz Alia akoma, se po e shoh se i impresionon njerëzit? Kjo ishte me dy kuptime në fakt, se Gensheri e përdorte ironinë.
Ju jeni autor i një libri mjaft interesant, për atë që thuhet se ishte shansi i humbur për Shqipërinë në raport me Gjermaninë. A ka pasur në të vërtetë një shans të humbur të Shqipërisë në raport me Gjermaninë?
Bisedimet shkuan 15 vjet për të vendosur marrëdhëniet diplomatike mes Shqipërisë dhe Gjermanisë. Çështja kryesore e pengesës që parashtronte pala shqiptare, ishin reparacionet e luftës. U arrit deri në atë fazë sa gjermanët thoshin se nuk do të paguajnë reparacionet e luftës sepse u ndalohet nga Konferenca e Parisit. Ne do ti paguajmë ato vetëm kur të bëhet bashkimi i Gjermanisë. Këtu them se ka një element se ata nuk e prisnin se bashkimi do të bëhej kaq shpejt. Tre vjet më pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike, ishte deklarata e tyre e fundit, që nuk mund ti bëjmë këto dhe ishte fjala e fundit. Ata folën për një sadisfaksion që u përkthye si sensibilizim i industrisë dhe kapitalit gjerman. Për të ardhur dhe për të investuar në Shqipëri. Ata kërkuan një listë ku mund të ndihmonin në proceset e teknologjisë. U përgatit një listë, po me sa duket ishte një listë jo realiste dhe që gjermanët e analizonin me dashamirësi, duke thënë që mundësitë e absorbimit të Shqipërisë për këto kërkesa janë më të vogla dhe duhet të ecim me gradualitet.
Shqipëria kërkonte ndihmë konkrete?
Për mendimin tim aty u shfaqën dy shkolla mendimi nga ana jonë. E para ishte që ne duhet të shfrytëzojmë linjat zyrtare dhe ta përkthejmë sadisfaksionin ekonomik në ndihma të menjëhershme monetare. Mendimi i dytë ishte që ne, duhet të sensibilizojmë kapitalin gjerman. Por këtu kishte disa vështirësi, sepse kapitali gjerman kërkonte legjislacionin të pastruar, donte sigurimin e investimeve dhe donte edhe çështjen e pronësisë. Ku do të investonte ai, në çfarë toke. Bëhej fjalë për investime të mëdha. Mbaj mend, një kolegu im gjerman më thoshte që u dhanë 6 milionë marka atëherë si fillim, si dhuratë, me një koefiçent zero interesi. Por në fakt ai më thoshte, se nuk mund të jepnim më shumë se sa kaq me këtë industri dhe këtë teknologji që keni. Kështu që ky mendim mbizotëronte tek pala gjermane.
A ishte i sinqertë kontakti i Shqipërisë me Gjermaninë apo ishte thjesht sa për ta shfrytëzuar ekonomikisht?
Gjermanët e patën me sinqeritet, sigurisht që patën vështirësi. Kuptuan se këtu kishte nevojë për ndryshime të mekanizmit ekonomik dhe sistemit demokratik. Nuk i kërkuan në mënyrë të drejtë ndryshimet, sepse ishin shumë të kujdesshëm në terminologjinë që përdornin, por i parashtronin gjatë bisedave.
Djali i Shtrausit ka deklaruar kohë më parë, se Gjermania ka qenë e gatshme të ndihmonte Shqipërinë me një projekt pilot për ta bërë atë anëtare të BE-së, nëse Shqipëria do ta pranonte?
Maksi, djali i Shtrausit nuk ka qenë kaq afër të atit. Unë i njoh familjen Shtraus. Ishin më të tërhequr nga politika. E bija ka qenë më aktive dhe e afruar. Unë di këtë që një ofertë për çështjen e Bashkimit Evropian, nuk mund të vinte në atë kohë nga Gjermania. Në atë kohë u bënë propozime që të bëheshim palë e Organizatës së Sigerimit, KSBE, quhej në atë kohë. Madje unë mora pjesë në Konferencën që u organizua në Bon për këtë, kishte format ekonomik. Pala gjermane insistoi për këtë. Gjermanët bënin lëvizje të kujdesshme, për të mos ndërhyrë në problemet e brendshme të Shqipërisë, por për të dhënë indirekt drejtimet që Shqipëria duhet të ndiqte, pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike me Gjermaninë. Unë do të thoja, se ne as politikisht nuk e shfrytëzuam këtë mundësi. Që do të thotë që Gjermania të bëhej një derë solide, për të hyrë në Bashkimin Evropian.
Po Shqipëria se kishte këtë tendencë në atë kohë?
Nuk e kishte, por mund të shfrytëzohej gradualisht që hapja me Gjermaninë të ishte reale, jo fiktive. Gjermanët praktikisht, e kërkuan në bisedime, se është e vështirë për investime të mëdha në Shqipëri, në një terren ku nuk janë përcaktuar mirë rregullat e lojës. Po si do të veprohej, do të merrej kredi. Nuk lejohej në atë kohë tek ne kredia, në një kohë kur pala gjermane ofronte kredi të buta. Ne kërkonim në atë kohë, që ne të na bëheshin ato favore që ju bënë Polonisë dhe ish-Jugosllavisë, por ata thanë, uluni dhe juve në kërkesat që kanë bërë ata, merrni dhe ju kredi të buta, që ndoshta nesër pasnesër ndoshta edhe nuk ktheheshin. Bëheshin fjalë për shuma prej 2 miliardë dollarë. Gjermanët asnjë herë nuk thanë jo, por sollën argumentet e tyre. Kredia na u ofrua, por ne nuk pranuam që të merrnim kredi. Bëhej fjalë për 2 miliardë dollarë në bisedime, të na i jepte Gjermania, por kjo para vendosjes së marrëdhënieve diplomatike mes vendeve. Pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike, u vu re një pesimizëm, që nuk do të ecej në fushën ekonomike, nuk kishte një inkurajim nga vendi ynë. Unë mora një rrugë tjetër, që duhet të sensibilizonim kapitalin gjerman. Kishte interes Shqipëria për të. Taini Roland, në atë kohë ishte anglez, por ishte pronar i Krup-it gjerman, erdhi në Bon, erdhi bashkë me sekretarin e shtetit për ekonominë. Ne biseduam, u tregova shumë i interesuar për investime në Shqipëri. Ai erdhi në Shqipëri me tetë drejtorë, dhe e priti një këshilltar, nuk e priti asnjë ministër. Pas vizitës në Shqipëri, nuk u takuam më. Tjetër, një miliardere ishte madame Shikedance, e cila erdhi për industrinë e lehtë. Ajo të paktën u prit nga ministrja, por edhe ajo si erdhi iku dhe bisedimet nuk u vazhdua më. Po kështu erdhi edhe plaku i Lovenbroit, i birrës së famshme për të nisur me fabrikat e birrës në Shqipëri. Ishte fillimi i industrisë ushqimore. Më takoi dhe më tha, keni vend të bukur, por ishte e vështirë të bëhej fabrika e birrës. Më tha se i kishin dhënë një drejtor për të bërë fabrikën në Vlorë, pyeta për pronarin dhe nuk kishte dalë pronarë. Nuk kishte interes për të thithur investime, madje ndonjëherë thuhej, po leri këto, çfarë po bën. Prit një herë, aspak inkurajim
Gjatë kohës që ju ishit Ambasador, një delegacion ndoshta më i larti që Shqipëria kish çuar ndonjëherë që prej prishjes me Kinën, i drejtuar nga Foto Çami, vizitoi Gjermaninë Perëndimore?
Unë pikërisht për këtë po bëj një libër të dytë, që e quaj "Shënimet buzë Rinit". Foto Çami erdhi atje, këto dëgjova më vonë se kishte pasur shumë spekulime, por nuk mora vesh pse. Ndoshta qe ndonjë lëvizje e brendshme në politikën shqiptare. Ai bëri vizitë edhe në Parlament, takoi Shtrausin për problemet e Ballkanit, pastaj u kalua në çështjen e Kosovës, problemet që kishte dhe përballonte Kosova dhe Gensheri mbaj mend mbajti qëndrim në mbrojtje të Kosovës por në tërësi për zhvillimet e Ballkanit.
U diskutua për liritë politike në Shqipëri dhe fetare?
Ato iu bënë në Parlament dhe në Komisionin e Jashtëm. U bënë pyetje për fenë dhe lirinë e mendimit. Feja ishte qendra. Foto Çami e kaloi që, historikisht argumenti ynë, që tek ne feja jonë s'ka pasur influencë. Ata kërkuan që feja të lejohej, madje unë pata edhe një kërkesë nga Shtrausi për disa priftërinj, për jetën e tyre. U interesua konkretisht dhe unë e përcolla shqetësimin udhëheqjes sime. Ndaj dhe në takimin me Çamin, u përmenden edhe këto gjëra.
Sa i predispozuar ishte Shtrausi për të ndihmuar Shqipërinë në atë kohë?
Shtrausin e kam njohur personalisht. Kishte një kulturë të gjerë dhe bekgraundi i tij edukativ ishte historia, e njihte shumë mirë atë. Ai njihte edhe historinë e Shqipërisë dhe ishte i prirur për të ndërmarrë shumë aksione diplomatike në vende shumë delikate. Edhe në Afrikë ai ka marrë pjesë në disa misione diplomatike shumë interesante. Ishte shumë dashamirës për Shqipërinë.
Ç'duhet të kishte bërë Shqipëria, për ta shfrytëzuar atë që quhej shansi gjerman i saj?
Shqipëria duhet të kishte filluar proceset demokratike shumë më shpejt. Mund ti kishte fituar dy vite. Po të ishte dhënë shenja se këto ritme në procesin demokratik po ecin edhe angazhimi gjerman në çështjen e investimeve do të ishte më i madh.
Nëse Shqipëria do ti kishte nisur procesin demokratik dy vite më parë dhe do të kishte ecur në atë që mund të quhet protektorat ekonomik gjerman, sa më përpara do të ishim ne?
Ekonomia jonë me dy vite nuk mund të ndërtohej, por mesazhi që do t'i jepnim ne Evropës nëpërmjet Gjermanisë, me proceset demokratike, do të kishte shumë më të mëdha. Do t'i kishim dyert më të hapura dhe periudha jonë e tranzicionit do të ishte më e lehtë.
