Tiranë, 5 Shkurt - Ish-kryeministri Fatos Nano, del para publikut edhe një herë në të parën intervistë televizive të vitit 2010, duke u prezantuar ndryshe, larg akuzave politike për pasardhësin e tij dhe duke u përqendruar në jetën politike të viteve deri më 1991 kur nisi hapja e Shqipërisë ndaj botës demokratike.
Nano, në intervistën për emisionin "Opinion" të gazetarit Blendi Fevziu në Tv Klan, flet për ardhjen në krye të qeverisë më 25 shkurt 1991.
Tregon se kur mori dosjen e kryeministrit në dorëzim, "pashë që rezervat valutore të shtetit ishin vetëm 8 milionë dollarë".
Më poshtë vijon e zbardhur e plotë, intervista e Nanos ku flet për vitet 1952 deri në vitin 1991:
Zoti Nano, si ka qenë fëmijëria juaj në një lagje të dominuar nga tirons të vjetër, tradicionalë, dibranë të ardhur në Tiranë pas luftës së parë, apo gjatë luftës së parë botërore, në një lagje ku nuk ndihej shumë gjurma e pushtetit komunist të kohës ose ndihej më e lehtë...
Ndihej shume më pak se në bllok sigurisht. Unë jam lindur dhe rritur në një lagje pranë xhamisë së vjetër, me teneqe, të Derhemëve, midis sheshit "Avni Rustemi" dhe rrugës "Bardhyl" të sotme, në rrugicën e një shkolle të njohur për periudhën dhe historinë e arsimit shqiptar, që ishte shkolla "Hoxha Tahsin"...
...Një prej shkollave më të vjetra të Tiranës...
Po, unë e kalova fëmijërinë dhe rininë në shtëpinë e nje ish tregtari kepucesh dibran, te sekuestruar nga pushteti i pasluftës, për arsye se nuk kishte paguar tatimin e jashtëzakonshëm të luftës. Jetova aty, (pa tre vjet qe i kalova ne nje apartament ne Elbasan (1975-1978)), deri në një periudhë që më lëshoi në jetën publike, në moshën 39 vjeç, pra, deri në vitin 1991, kur u bëra drejtues i Qeverisë shqiptare për herën e parë. Në atë lagje të vjetër tiranase, sigurisht, krijova shoqëritë e para të fëmijërisë, bëra arsimin parashkollor dhe fillor, njoha zënkat dhe dashuritë e para, u rrita dhe ndesha vështirësitë e para të jetës. Më duhet të mos harroj që, pergjithesisht, arrita të krijoj marrëdhënie të shëndosha njerëzore me shumë personazhe të njohura sot, qe kanë qenë shokë të lagjes sime...
Përpara se ata të shndërroheshin në personazhe publike..?
Patjetër. Fatkeqë ose fatmirë, produkte te ngjarjeve historike që kanë formuar jetën tonë të përbashkët, e cila, po të më lejoni ta ndërtoj të gjithën midis ekstremeve, se ekstremet në komunizëm ishin të ngjashme, rrjedh nga triskat te tollonat. Unë jam lindur në shtator të vitit 1952, pra kishte mbaruar lufta, prindërit e mi ishin dhe partizanë. Nëna, pjesëtare e Lëvizjes Guerilase në qytetin e Elbasanit, babai, i rritur jetim - prindërit i kanë vdekur herët, - nga ish-mësues në fshatrat e Vlorës, doli malit në 1943, pra, pak përpara kapitullimit të Italisë fashiste, apo ardhjes së nazistëve në Shqipëri. Kjo i çoi dhe në dasmën që solli lindjen e katër fëmijëve, nga të cilët unë jam i treti midis tre motrave. Jam lindur në një periudhë kur kishte kaluar entuziazmi i parë i pasluftës dhe ishin prishur marrëdhëniet me Jugosllavinë. Fiksoj këtë gjë, sepse periudha e parë deri në 1948, me thonin se kishte pasur më shumë ushqim, apo mallra në treg, për shkak të marrëdhënieve të kliringut të parë me fqinjin më të zhvilluar. Unë u linda në periudhën e triskës, - natyrisht, kishte tre kategori të triskës, ishte triska A për nomenklaturën e lartë, nomenklaturën e lartë politike të kohës, apo Qeverinë, derisa u legalizua Partia Komuniste më 1948. Ishte triska B, për rangun e dytë, intelektualë, nëpunës, drejtues institucionesh, siç ishte ATSH, apo me vonë edhe RTSH, ku im atë ka qënë drejtuesi i parë dhe themelues. Nëna ime, Maria, mësuese anglishteje e dalë nga shkolla e mesme amerikane e Kavajës, pas luftës, në rangun më të lartë, arriti pedagoge e anglishtes në shkollën ushtarake "Skënderbej". Dhe prandaj, një numër i madh gjeneralësh të pluralizmit, të të gjitha shtabeve të përgjithshme që kanë drejtuar procesin e reformave të integrimit tonë në NATO, e kanë mësuar anglishten nga nëna ime, të cilën e vlerësonin si mësuese rigoroze dhe kërkuese. Edhe unë prej saj e kam mësuar, por ata kanë pasur më shumë favore sepse e njihnin nënën time vetëm si mësuese. Kurse, në familje, nënat nuk kanë asnjëherë kohën e nevojshme që ta ushtrojnë të gjithë profesionin tek fëmijët e tyre. E treta ishte triska e kategorisë C, për punëtorët dhe popullin e thjeshtë.
Kategoria që ishin ish-të përndjekurit nuk ekzistonin fare... Pra ata që ishin goditur nga regjimi i kohës nuk merrnin fare triskë...
Në atë kohë kur linda unë nuk duhet të ishin aq shumë, por ata për fat të keq u shtuan shumë më vonë dhe ka një proporcion që pasqyron logjikën politike të komunizmit: sa më shumë shtoheshin të persekutuarit, aq më shumë pakësoheshin burimet e ushqimit dhe të zhvillimit të vendit, në thelb.
Ishte një përkim apo një ligësi...
Me sa duket ishte një pasojë e pashmangshme e asaj mënyrë të arsyetuari politik dhe të atyre marrëdhënieve që lindën brenda kornizës dhe mureve që karakterizojnë të gjithë lindjen ish-komuniste. Natyrisht komunizmi mbaroi me tollona dhe unë nuk mund të mos fiksoj ose të fotografoj në këtë bisedë publike, faktin që jeta ime në komunizëm lëvizi midis triskës dhe tollonit. Por tolloni i viteve 80-te nuk kishte më kategori, duhej te steëmundoheshe që të ushqeje veten dhe fëmijët...
Si për ju që ishit kryeministër i Shqipërisë...
M'u desh ta administroj pjesën e fundit të krizës, siç e sollën tollonat, si kryeministër natyrisht. Tolloni i fundit ishte vërtetë i dhimbshëm dhe vrasës.
Përse?
Më lejoni t'jua përshkruaj me jetën time familjare dhe personale. Nëna ime e datëlindjes 1917, në vitet 80 ishte afer 70 vjeç, vazhdonte te bënte rolin e amvisës edhe për të psonisur, nga tregu fshatar i sheshit "Avni Rustemi" deri te tortura e qumështit që kërkonte të sakrifikoje gjumin e natës dhe të zije radhën në 2-3 të mëngjesit. Në vitet e fundit ajo filloi ta manifestojë lëngimin e zemrës, ishte e sëmurë nga zemra. Unë vendosa si djali i vetem i familjes, ta zëvendësoj. Kisha një biçikletë kineze...
Cili vit ka qenë?
1987-1990. ... Një nga biçikletat kineze të kohës, se në rrethin e atëhershëm familjar, pavarësisht se regjimi i priste duart vjedhësve, na kanë vjedhur 7 biçikleta nëpër vite.
Megjithatë unë ju mbaj mend me një biçikletë shumë të bukur në atë kohë...
Ishin ato të kohës, por nuk e di cila nga ato që na u vodhën ju kujtohet juve. Natyrisht biçikleta kineze 26 ose 28-she. Unë ngrihesha në orën 2, kur zëvendësoja nënën në pazarin antitollon, një herë në tre ditë dhe me aq "hile" sa të lejonte kjo situatë, për shkak të biçikletës vendosja shishe bosh të qumështit në radhë në tre dyqane, duke kuptuar përpara se cilat ishin oraret e furnizimit të lokaleve. Pra ndiqja edhe unë makinën e furnizimit, nga "Shkolla e Kuqe" ku ishte dyqani më i afërt, deri afër zyrave të "Klanit" të vjetër, diku tek rruga e Elbasanit dhe arrija të merrja deri në orën 4 e 30 të mëngjesit, 9 shishe qumësht. Ne ishin një familje prej 8-vetësh, familja konsumonte rreth 3 litra në ditë, nga kosi deri tek qumështi i nevojshëm për të rritur fëmijë nga dhjetë deri në një mijë muajsh.
Dy herë në javë ju punonit turni i tretë siç quhej në atë kohë...
Po. Kjo përfundoi papritmas dhe pa parashikuar, në detyrën time të Kryeministrit për herë të parë, kur mua m'u desh të marr në dorëzim shtetin në shkurt të vitit 1991. Është një episod unikal, kur pasi u mor vendimi, tani unë nuk dua ta përmend në këtë rrëfim për jetën aspektin zyrtar të historisë që njihet, por dua të them se si u bë dorëzimi i detyrës së Kryeministrit nga Adil Çarçani tek unë.
Si u bë, Adil Çarçani ishte në detyrë prej 9 vitesh...
..në fakt që prej para lindjes sime. Ishin njerëz të luftërave që nuk e dorëzonin kurrë pushtetin. Papritur unë u ndodha në momentin që (rrethanat do t'i shpjegoj më pas), do të merrej detyra nga Adil Çarçani dhe kisha hyrë në Qeverinë e Adil Çarçanit disa muaj më parë, me kërkesë të Ramiz Alisë, i cili më njohu si një nga ekonomistët me prirje liberale. Kjo përkoi me momentin që Ramiz Alia nga halli, donte të merrte disa masa të cilat ai nuk i dinte se cilat ishin, dhe u hap ndaj disa ekonomistëve liberalë që nga unë tek Gramoz Pashko.
Masa që nuk i mori dot kurrë...
... Nuk i mori plotësisht dhe nuk pati kohë ta mbyllte këtë cikël. Unë e kushtëzova pranimin për të hyrë sekretar i Përgjithshëm dhe pastaj zëvendëskryeministër në Qeverinë Çarçani, me një mandat të përcaktuar qartë për reforma dhe ndryshime ekonomike.
Meqë jemi këtu, një ndërhyrje të vogël. Si funksiononte? Ju ishit një ekonomist që vinit nga një rini kryesisht moderne, ishit njeri që sikurse thatë kishit kaluar 3 vjet duke psonisur vetë në 2 të natës; moderne për kohën që ishte, sidomos në kontrast me klasën drejtuese komuniste, që ishte krejtësisht e atrofizuar, ju vetë thatë, kishin dalë nga lufta dhe nuk i përshtateshin më zhvillimeve të kohës. Si funksiononte kontakti ose marrëdhënia juaj me Adil Çarçanin që ishte përfaqësues i një klase krejtësisht jashtë realitetit...?
Dua të rrëfej këtu thjesht pjesën e panjohur të marrëdhënieve brenda zyrave që kanë shkruar historinë e njohur publikisht. Kur hyra në Qeverinë "Çarçani" unë konstatova që kjo klasë e atrofizuar politike, tek personazhi i Kryeministrit të kohës, (ju studentët i thoshit atëherë Tao-Tao, sipas një personazhi kartonësh kineze të kohës), funksiononte në një mënyrë çuditërisht vulgare, sepse i fundit që hynte në zyrën e Adilit formonte mendimin dhe vendimin e tij. Unë fillova me përkushtimin e një ekonomisti me prirje...
Merrte vendime Adil Çarçani?
Ishte i detyruar brenda zyrës dhe orarit të tij zyrtar që të merrte vendime të cilat shkonte i konsultonte tek godina përballë, tek Ramiz Alia. Unë isha sekretar i Përgjithshëm i një kabineti që kishte filluar të ndryshonte me disa personazhe apo me personalitete aspak të së njëjtës kategori me byroistët tradicionalë, si për shembull, Skënder Gjinushi, Ismail Ahmeti, Farudin Hoxha apo Pajtim Ajazi, etj. Pra që vinin nga teknicienët dhe shkencëtarët jo detyrimisht të politizuar dhe që kuptuan që jo vetëm regjimi, por edhe Tao -Tao ishte në fund të resurseve. Natyrisht politika është edhe një mjedis ku të gjithë ndoshta bëjnë llogari personale dhe këtu llogaritë personale nuk ishin aq të trasha sa sot, por ishin në funksion të një karriere në kushte të vështira. Gjithsekush synonte që të hynte i fundit në zyrën e Adilit për të marrë favore dhe diktuar per dikasterin a veten e tij. Unë pas një muaji, - dhe Tao-ja më thërriste nga mëngjesi deri në mbrëmje për të kuptuar më mirë ato që i thoshin gjatë gjithë ditës, - vendosa të shkoj tek ai gjithmonë i fundit, në mbrëmje, se kisha avantazhin që e kisha zyrën ngjitur. Gjithmonë zyra e sekretarit të Përgjithshëm apo e ministrit të Shtetit, që tani e ka Genc Pollo, ka qënë ngjitur me atë të Kryeministrit, në godinën e trashëguar nga italianët. Vendosa kështu dhe kisha mundësinë ta monitoroja që të hyja i fundit dhe kur nuk më fliste Adili, atëherë shkoja vetë ta kërkoja në momentet e fundit, sepse kapja frymën e ditës dhe kjo më mundësonte të bëja ndërhyrjen që i sillte gjërat nën linjën që përputhesh me detyrën që unë i kisha dhënë vetes në atë Qeveri.
A kuptonte Adil Çarçani se çfarë kishte ndodhur?
Nuk kuptonte asgjë dhe ishte e vështirë të kuptonte ndokush ndonjë gjë në ato momente, përfshirë edhe Ramiz Alinë. Do të vij tek figura e Ramiz Alisë. Gjendja ishte katastrofike dhe unë këtë e kuptova plotësisht ditën kur mora në dorëzim kasafortën e Kryeministrit.
Që kishte brenda?
Që kishte brenda dosjen e rezervave valutore të shtetit, jo ndonjë gjë tjetër të madhe. Pra unë isha në dijeni dhe po menaxhoja për shkak të detyrës si sekretar i Përgjithshëm i Qeverisë së fundit komuniste, situatën e vështirë të sigurimit të ushqimeve për popullin, për tregun, kryesisht vaj, grurë, sheqer, pra nga vaj gatimi deri te vajguri etj.
Pastaj le të mos flasim për vezët që ishin një luks që po zhdukej...
Ajo është një histori që lidhet me të gjitha aventurat e sektorit agrar, pasi rrallë janë importuar vezë apo djathë, ose nuk kanë përbërë peshën kryesore të importeve, por vaji, sheqeri, mielli ose gruri, filluan të sigurohen duke prekur rezervën shumëvjeçare valutore të shtetit. Kur unë mora dosjen e kryeministrit në dorëzim, pashë që rezervat valutore të shtetit ishin vetëm 8 milionë dollarë.
Tetë milionë dollarë, shteti shqiptar i 25 shkurt i vitit 1991, kishte vetëm 8 milionë dollarë...
Që nga pikëpamja e sigurisë ushqimore të tregut, ishte vetëm 5 javë ushqime. Ishin "më mirë" se sa gjashtë ditë të Ylli Bufit më vonë.
Duhet të kemi parasysh se në atë kohë, gjithë sistemin ushqimor të vendit duhet ta përballonte shteti, jo si sot që e rregullon tregu privat me lëvizjet e tij ...
Sistemi i tregtisë shtetërore përfshinte edhe importet. Pra ne kishim në arkë 8 milionë dollarë rezerva valutore, përfshirë dhe rezervën e arit, kishin filluar të shiteshin dhe lingota floriri te rezervës së vjetër dhe, e gjitha karakterizohej nga paniku, nga emergjenca dhe nga mungesa e çdo alternative tjetër në dispozicion të furnizimit të tregut.
A është e vërtetë që edhe kur donit të blinit nuk gjenit më treg për të blerë?
Kjo ishte çështje e konjuktures dhe e aftësisë për t'u përballur me një treg që tashmë kishte filluar të ndryshonte, nuk kishte më kliring dhe kishin ndodhur ndryshimet në lindje, ishin shpërbërë strukturat e vjetra të tregtisë tradicionale me ish-vendet e Lindjes, qe nuk të ofronin, nuk kishin më ndërmarrje partnerë të tregtisë së Jashtme dhe prandaj dolëm në tregjet e lira dhe bursat ndërkombëtare. Çmimet ishin të panjohura më parë dhe, papritmas, të papërballueshme.
A e kuptonin realitetin shqiptar kryeministri Adil Çarçani, apo të tjerët në Byronë Politike?
Fatmirësisht Shqipëria është zhvilluar në mënyrë të jashtëzakonshme që nga ajo kohë dhe ne jemi sot në gjendje të analizojmë edhe për ngjarje dhe personazhe të asaj periudhe me një logjikë tjetër, jo me logjikën e emergjencës. Por, më duhet të jem i sinqertë për të pohuar refleksionet e mia të kohës, që kjo gjëndje e kuptueshme për të gjithë, bëhej shokuese për shkak të paaftësisë se udhëheqjes komuniste për ta parashikuar dhe për të marrë me kohë masa që kjo situatë të mos vinte...
E cila nuk i mori kurrë këto masa...
Nuk i mori kurrë, hezitoi t'i merrte atëherë kur duheshin marë, hezitoi t'i merrte edhe në in ekstremis, në momentet e fundit dhe u gjend e hutuar totalisht përpara nevojës për të prishur rezervën valutore dhe të floririt të vendit, për të ushqyer tregun, për të ushqyer sistemin e tollonave.
Po ta kishit liberalizuar pak tregtinë , jam i sigurt që vetë shqiptarët do të blinin me lirisht..
Ky është një arsyetim më i gjerë se sa kaq. Siç ka edhe dëshmi të tjera historike të protagonistëve të viteve '80, s'dua të zbres më përpara, se vitet '70 janë vitet e komunizmit të ashpër, sidomos pas festivalit të 11-të dhe më pas. Mbizotëronte mungesa e guximit dhe e motivimit për ndryshim, sepse karriera e drejtuesve apo specialistëve, deri dhe e mjekëve e shkrimtarëve, bëhej në mjedise mediokriteti, bëhej në kornizat e klientelizmit të regjimit, bëhej nën diktatin e shefave që nuk e kërcënonin nomenklaturën historike të komunizmit, apo që vinin nga brigadat punëtore e kooperativiste. Dhe, pas vdekjes së Enver Hoxhës, kjo degradoi më tej, në rrethanat e asaj që shpalli Ramiz Alia, që gjithçka mund të ishte, por vetëm vazhdimësi nuk mund të ishte! Dhe kjo solli mjerimin më të madh të udhëheqjeve, të administratës, të politikave, të administrimit të vendit etj., etj., të mbushura me njerëz pa identitet që as nuk flisnin, por vetëm pranonin vendimmarrje të çoroditura...
Me të cilët ju jeni përballuar në një seancë të jashtëzakonshme...
Me të cilët unë jam përballur në një periudhë të shkurtër, e cila për fatin tim të keq, përfundoi me vuajtjen e përbashkët të mungesës së lirisë në burgun e Bënçës.
Biseduat me ta gjatë atyre viteve?
Natyrisht unë duhet të bisedoja në forumet e partisë dhe të Qeverisë të fundit komuniste ku u thirra si kamerdare shpëtimi në fund të vitit '90 dhe në fillim '91.
***Përpara kësaj, dua të rikthehemi në kohë, në vitet që ju kishit filluar të formoheshit, në adoleshencën e vonë dhe në vitet e para të rinisë, a e kishit ndjerë që po jetonim në një sistem dhe regjim absurd, apo ende jo?
Të kthehemi tek fëmijëria, unë jam rritur në një lagje që i ka pasqyruar në një mënyrë shembullore dhe nuk se është e vetmja lagje që i ka pasqyruar në mënyrë të tillë, por meqë ishte larg bllokut, i ka pasqyruar në mënyrë shembullore të gjitha paradokset dhe fenomenet e bashkëjetesës midis paradokseve që ka pasur ajo periudhe.
Një lagje tiransish autoktonë në një fare mase...
Sigurisht, lagje tiransish, dibranësh, oficerë që hynin dhe dilnin, vinin dhe shkonin, madje tani më thotë Xhoi, 10 vitet e fundit, që edhe gjyshi i saj ka qenë banor i asaj lagjeje dhe përshëndetej me babanë tim...
Unë sa më shumë gërmoj, aq më shumë protagonistë të asaj kohe i gjej të rritur në ato rrugica...
Ekzakt. Çfarë dua të them me një lagje shembullore për paradokset e kohës. Ne jetonim në një shtëpi ish-pronarësh të cilëve iu konfiskua vila dykatëshe për shkak të mospagimit të tatimit të jashtëzakonshëm të luftës. Që ta mbyll këtë histori, në 1991 kur u bëra Kryeministër për herë të parë, pa ekzistuar akoma asnjë detyrim ligjor, - këtë s'ma fali im atë deri sa vdiq, - unë i kam kthyer shtëpinë ish-pronarit për të dhënë kështu shembullin e qëndrimit të Qeverisë të pas krizës së 1997 ndaj ish-pronarëve. U zhvendosa në rezidencën shtetërore, në ish-vilën e Mehmet Shehut, dhe, për këtë arsye familja ime, përfshirë edhe babanë tim, që në fund të fundit, pa bërë asnjë krim, ishte pjellë dhe viktimë e regjimit, nuk arriti të privatizonte kurrë as edhe një apartament. Im atë, për shkak se i biri u fut në rezidencën e kryeministrit dhe i dorëzoi ish-pronarit pa detyrim ligjor banesën 50-vjeçare, mbeti pa strehë kur unë dola në tetor 1998 nga vila e Kryeministrit. Babai, derisa vdiq, më thoshte, ku e kam shtëpinë time unë zoti Kryeministër, i pastrehë pas gjashtëdhjetë vjetësh pune të ndershme?!
Por, le te vazhdojme rrëfimin. Në vilën e ish-pronarit ku ne jetonim atëhere, katin e parë me bahçen përkatëse, e kishte familja ime, e cila kishte arritur të kishte 4 dhoma në dispozicion vetëm pas 15 vjetësh bashkëjetesë me katër familje të tjera, deri diku nga fundi i viteve '60. Nga fillimvitet ‘50 që ka hyrë babai im aty, 15 vjet kemi bashkëjetuar me katër familje të tjera në një kat, në katër dhoma dhe me një banjë të përbashkët, ndërsa në katin e dytë ishte një familje që për kohën ishte e deklasuar, familja Çorati.
Si gjykohej?
Që do të thotë papritmas pas luftës, i ati, që ishte partizan, ishte burgosur ose internuar për histori të zakonshme, për incidente të kalimit nga lufta kundër nazizmit, në luftën për ndërtimin e Shqipërisë së re nga komunistët. Familja kishte mbetur aty, edhe ata ishin miqtë e mi më të mirë, Rezi që ishte djali, Etleva që ishte vajza, sot e kësaj dite përshëndetemi me shumë përmallim.
Pra një familje që i takonte nomenklaturës relativisht më të lartë, kishte në krye, në katin e dytë një familje të deklasuar...
Po...
Qëllonte që ata të flisnin për politikën, apo asnjëherë?
Politika në atë kohë ishte fushë e ndaluar.
A qëllonte që të flisnit për pakënaqësitë që kishte prodhuar koha?
Kishte 1001 gjëra që sot je në gjendje t'i klasifikosh ose t'i formulosh si pakënaqësi, apo rezerva për politikën zyrtare, pasi është jeta e përditshme. Ka qumësht, s'ka qumësht, më dënoi zysha të rri me një këmbë tek cepi i klasës...
Nuk të linin të luaje futboll...
Ekzakt. Do të vij tek kjo gjë. Një aspekt tjetër i kësaj bashkëjetese paradoksesh, në lagjen time, diku tek "shtëpia e çifutit" i thoshin, banonte Maks Velo përpara se të internohej.
I cili është një personazh po kaq piktoresk i kësaj lagjeje...
Po kaq i njohur edhe në pluralizëm. Maks Velo në 1999-2000, ose pak më vonë, kur unë e mora në një rrugë dhe bisedonim në avionin e Berluskonit, - e mora një rrugë tek Berluskoni, si përfaqësues të mjedisit të gjerë, që përfaqësonte Qeveria - më tregon: Fatos, e di pse të respektoj unë ty, për shkak të nënës tënde. I them, Maks çfarë po më thua. Më thotë, në momentin që është mbledhur organizata e Frontit dhe Partisë së lagjes për të marrë vendimin për internimin tim, e vetmja që më ka mbrojtur ka qenë nëna jote, më thotë, që ishte Zëvendëssekretare e Organizatës Bazë të PPSH së lagjes, pensioniste, ish-mësuese dhe një aktiviste e frontit në lagje.Ajo, me dhembshurinë qe na kishte rritur ne, katër fëmijët e saj, duke sakrifikuar tërë jetën e saj, tregohej e dhembshur edhe me një njeri të dashur për lagjen, siç ishte Maksi dhe thotë do të bëni gabim, janë njerëz të mirë, janë familje e mirë, mos e internoni. Maksi e merr vesh këtë gjë dhe nuk ma harron këtë "borxh" njerëzor.
Kishte dyzim në familjen tuaj, apo kishte besnikëri? A qëllonte që babai juaj ta kuptonte që tashmë ky regjim nuk shkonte më dhe të fliste me ju duke ju thënë që kini kujdes, mos flisni jashtë, ruhuni, apo ishit të bindur deri në fund që ky ishte një regjim që funksiononte dhe ishte i mirë?
Ishin një pjesë të rinjsh të periudhës së Luftës Antifashiste, edhe intelektualë sidomos, edhe njerëz të thjeshtë, zanatçinj, im atë ishte shumë specifik në këtë mes sepse ishte rritur si jetim dhe ishte shkëputur nga fshati, Nokovi i Lunxhërisë, që në moshën 8 vjeç. Natyrisht që e kishte fituar shkollën e mesme ku doli mësues, për shkak të një njohjeje të priftit të fshatit me prefektin e Zogut për qarkun e Gjirokastrës, që i siguroi një bursë në Normalen e Elbasanit. Pra kishte një mori të rinjsh dhe intelektualësh, të shkëputur nga fshati, në fund të fundit të gjithë nga fshati jemi dhe shyqyr që jemi, - në sensin që duhet urbanizuar politika, pastaj duhet urbanizuar fshati, - të cilët hynë me idealizëm në jetën dhe sfidat e luftës antifashiste...
Dhe e kishin kuptuar që...?!
Sigurisht që u përballën edhe me luftën brenda llojit, brenda vetes. Për shembull, kur vdiq nëna ime dhe unë u detyrova ta shikoj vetem ne videokasete ceremoninë e respektit që shprehën të gjithë shokët e mi, të gjithë spektrit politik madje, - regjimi që më kishte burgosur më dha lejën in ekstremis vetëm për në varrim, - pjesën e vizitave të ngushëllimit në shtëpi e përballoi babai. Në një format karakteristik të pluralizmit, në dhomën e vogël ku ne rrinim, ndodhën në një moment, Skënder Gjinushi, Plator Nesturi, Nikollë Lesi dhe Frrok Çupi, që po i shprehnin ngushëllimet babait. Babai i kishte dhënë urdhër motrave që nuk dua lot, dhe përballonte si partizan të gjithë situatën, pasi ishte në kushtet e konfliktit të periudhës së regjimit të parë të Berishës. Pra djali në burg, klasa politike në rrëmujë dhe që bashkohesh për fat të keq, vetëm në mort. Prandaj unë kur varrosa nënën dhashë mesazhin: Ulni armët edhe për të gjallët, jo vetëm për vdekurit! Gjinushi dihej që kishte votuar për heqjen e imunitetit tim, ishte larguar nga Qeveria Berisha më pas dhe natyrisht ishte i mirëpritur për të shprehur ngushëllime. Babai im i thotë: " Ti je i biri Et'hemit, i gjeneralit të famshëm të luftës? Po, përgjigjet Skënderi. Kur kam dalë malit për herë të parë, vazhdon babai, në çetë më ka pritur Et'hemi. Më kujtohet si tani, i thotë, sikur të ishte gjallë i shkreti, se çfarë ndihme na jepte ne të rinjve që dilnim malit për herë të parë dhe vinim nga qyteti, nga shkolla. Thoshte, djema, lufta është një punë serioze! Natën, mund të luftohet edhe natën, bihet në pritë etj., do të keni kujdes mos të hani ndonjë plumb qorr. Dhe thoshte se plumbi natën dallohet se duket si një yll i shkëputur, po të shihni ndonjë shkëndijë që lëviz dhe ndriçon në qiellin e errët, uluni se është plumb, i thotë Thanasi, të birit të Et'hemit. Kur të jeni në llogore dhe të detyroheni t'i përgjigjeni komandës në sulm dhe të ekspozoni trupin, ekspozoni sa më pak, qëndroni anash, jo ballas, se vërtet trimat e marrin plumbin në gjoks, por më pak viktima, aq më mirë. Pasi e tregon këtë, Skënderi reagon me atë qesëndinë me të cilën e ka marrë të gjithë periudhën postkomuniste, ose pluraliste, (e vazhdon qesëndiset jashtë parlamentit tani). E detyron Thanasin t'i thotë: " E mban mend tët atë apo jo, m'i thoshte të gjitha këto buzagaz për të evituar vdekjen!"
Dua të them se me babain unë kam pasur të gjitha marrëdhëniet e një djali të vetëm, të rritur në një familje me shumë principe morale. Babai im, përveçse është themelues i institucioneve të rëndësishme që i rezistojnë kohës, u rrit nëpër jetimore e konvikte, doli mësues e pastaj partizan, dhe e mbaroi shkollën e lartë vetëm pas luftës me korrespondencë. Kur unë fillova shkollën e mesme, mbaj mend që im atë, në atë ballkon që kishim, ngulte bërrylat në tavolinë dhe mësonte me ne për provimet e histori-filologjisë, ku mori diplomën. Natyrisht që kishte kontakt me nomenklaturën e lartë sepse punoi ne sektoret e shtypit dhe propagandes...
...Cili ishte mendimi që ai kishte për drejtuesit e lartë të kohës?
Do të vij edhe aty. Dua të them se në familjen time ka pasur ngjarje të gëzueshme dhe ngjarje gati tragjike për shkak të këtij pozicioni që ka pasur babai gjatë asaj kohe. Për shembull, në 1973 kur ishte festivali i 11-të, u largua Thanasi për shkak të një raporti jo preferencial me Ramiz Alinë dhe festivali i 11-të, me rol tashmë të klasifikuar si liberalizem i mbytur në historinë komuniste të vendit, u drejtua dhe u organizua nga Todi Lubonja. Në momentin që Todi e "hëngri" për shkak të eksperimentit të dështuar, - ka shumë interpretime, edhe për eksperiment të tentuar nga Enver Hoxha për pak liberalizim të jetës intelektualo-kulturore në kushtet e atij regjimi, - u rikthye Thanasi ne RTSH. Midis këtyre episodeve, ju e mbani mend që u ndaluan edhe transmetimet RAI-t që përforcoheshin nga antenat e Dajtit. Pas një periudhe ndalimi absolut, pjesa tjetër e nomenklaturës, i kërkoi byrosë politike që kishte kabllo dhe i vinte sinjali i vetëm në bllok, që: "ne s'e bëjmë dot punën nëse nuk shohim edhe ne pak informacion nga bota". Filluan të lejoheshin lajmet e ores 20-20.30, por me disa prerje që kishin të bënin me Papën e Romës, me lajme nga Uashingtoni apo të tjera si këto. Një ditë të diel të vitit 1973, babai sapo ishte kthyer nga puna dhe ne do të hanim darkën tradicionale të së dielës, filluan lajmet e RAI-t dhe në 20.05, nga lajmet e para, ishte mesha e së dielës në Vatikan, që duhej të ndërpritej, mirpo kjo nuk ndodhi! Filloi kronika e meshës së Vatikanit dhe babai ngriu ne vend! Unë isha i vetëdijshëm që të kapja pak a shumë se çfarë "hataje" po ndodhte: Papa vazhdoi të flasë pa censurë! Thanasi u ngrit menjëherë kur bie telefoni që e kishim në sallon. (Në të njëjtin telefon, në mënyrë paradoksale unë kam dhënë intervistën për Zërin e Amerikës në 2 gusht 1990.) Telefoni ishte përballë dhomës së ndenjes ku ne kishim aparatin televiziv. Dhe Enver Hoxha kërkoi Thanas Nanon...
Direkt Enver Hoxha?
Direkt. Thanasi vjen pasi bisedoi, nuk dëgjohej se çfarë thuhej. Vjen i tronditur. Kaq e pat kjo histori, na thotë ne në familje. Çfarë ndodhi? Ishte shoku Enver. Çfarë ka ndodhur, më pyeti? As unë e nuk e di, do informohem, i kishte thënë im atë. Ishte një gjë banale, përgjegjësi i antenës të dielën në mbrëmje kishte shkuar të bënte ujin e hollë, të parakorduar me orarin e Papës në lajme. Nuk kishte arritur të hiqte fishën. Për fat, të mirë apo të keq, - unë këtë fat të munguar të keq, e vuajta më vonë, për çudi në kushte demokratike !- Thanasi nuk u burgos dhe nuk u internua. Ishte një fatqë ishte rezervuar për mua, me sa duket, më vonë. Po dua të them, me të mund të bisedohej për anormalitetet që nuk përputheshin me idealizimin dhe iluminizmin me të cilin ai brez bëri luftën, apo themeloi institucione që i shërbenin zhvillimit të një vendi mbi parametra kombëtare, siç ishin institucionet e shtypit dhe të propagandës gjithashtu, apo të informimit.
Në momentet kur unë do të hyja për herë të parë në një kontakt të drejtpërdrejtë me Ramiz Aline, unë s'e kam takuar asnjëherë Enver Hoxhën, kurse Ramiz Alinë e kam takuar shumë vonë...
Kur?
Në fund të vitit 1989, në agim të vitit 1990.
Përse ka një përshtypje që ju ishit nga të preferuarit e Ramiz Alisë diku rreth vitit 1987?
Historia e fundit të viteve 1980 dhe viteve 1990 është shumë më intensive se gjithë historia e 50 vjetëve të komunizmit. Për pasojë, dominon me ngjarje, që kanë krijuar efekte, që do të thotë unë kam punuar rreth e rrotull institucioneve të kohës dhe i tillë ishte edhe... kombinati metalurgjik.
Përse zgjodhët Ekonomikun, apo aty ju caktuan?
Unë kërkova "rrymat e dobëta", që ka qënë një lloj hobi i djemve të kohës. Unë e kam bërë gjimnazin në gjysmë e dytë të viteve '60, në shkollën "Sami Frashëri", që për fat të mirë dhe për fat të keq, nuk ishte "Petro Nini", që mblidhte djemtë e bllokut, çunat e gocat e bllokut, apo nipçet e bllokut.
Po, ishte një nga gjimnazet më të mira të Tiranës...
Po, sigurisht. Ne kishim sedrën tonë që të konkurronim më së miri jo vetëm në mësime, por edhe në basketboll, apo futboll me Petro Ninin. Sami Frashëri nuk kishte ndonjë personazh shumë të njohur, ose mund të kishte personazhe akoma më të njohur që janë bërë viktima të nomenklaturës, për shembull, Fatos Lubonja ishte një vit përpara meje. Virgjil Kule ishte ne një klasë paralele me mua, apo Eduart Ypi, që u burgos më vonë, u internua dhe arriti deri kryetar i komitetit të të përndjekurve ne pluralizem. Ishte një lloj snobizmi i kohës që djemtë që mbarojnë mirë gjimnazin...
Të zgjidhnin Ekonominë...
Jo, s'kam kërkuar Ekonomikun. Ekonomiku kishte namin e Gjeologjikut, sikur çalojnë, thoshin.
Çfarë kërkuat?
Kërkova inxhinieri të rrymave të dobëta, elektronikën e kohës, kërkova shkenca politike, që shumë-shumë filozofi do të ishte dhe asnjë të tretë, dy herë rryma të dobëta dhe një herë shkenca politike.
Nuk ju doli asnjëra prej këtyre të dyjave?
Për çudi nuk doli asnjëra. Im atë ka qenë gjithmonë i kontaktuar jo drejtpërdrejt për vendimet që merreshin për fëmijët e tij ose për atë vetë. Që do të thotë, i merrte lajmet vetëm pasi vendoseshin edhe për familjen e tij, dhe papritmas më vjen e më thotë mua, ka dalë një degë e re dhe mora vesh që aty kanë vendosur të të çojnë.
Që ishte?
Ekonomi Politike.
Ju s'kishit asnjë dijeni kur shkuat?
Absolutisht. I them çfarë është? Është zanati që ka pasur Marksi, më thotë mua. Kjo ishe në fund të korrikut dhe do të bënim dy javë pushime si nëpunës të administratës të atëhershme, në ato kabinat e plazhit. Unë kam marrë me vete tre vëllime të kapitalit të Marksit, i kam lexuar për herë të parë në plazh.
Me idenë që po hyni në zanatin e Marksit...
Me idenë që po hyjë në disa tekste të reja që do të jetë profesioni im i ardhshëm. Si hyra, dola, nuk arrita të kuptoja asgjë. Madje mos këmbëngulni nëse më thoni që kam kuptuar ndonjë gjë edhe më vonë.
Pas gjithë asaj pune me profesor Servetin, prapë s'kuptuat asgjë nga Marksi?
Marksi kuptohet nga Marksi dhe nga askush tjetër. Është i njëjti raport si me Biblën. Dua të them, kur isha në burgun e Tiranës dhe u njoha për herë të parë me Biblën, kam bërë një debat me nipin e Qazim Mulletit, që ishte drejtor në atë kohë, të cilin më pas e bëra mik, por në fillimet e burgosjes sime në 313, po bënte të zellshmin për të më nxirë jetën mua, që të mburrej për karrierë, që e ngordha atë "egërsirën" që keni futur brenda. Unë për të mos u acaruar në mënyrë vulgare ose të drejtpërdrejt me të, i përgjigjesha ngacmimeve të tij me mësimet e Biblës dhe një ditë vjen një amerikan , i kamufluar si prift, për të më vizituar në qeli. Vetëm misionarë fetarë lejoheshin në atë kohë që të hynin në burg si të huaj. Në një moment kur përkthyesja kishte marrë porosi të mos i përkthente drejtorit, amerikani më thotë mua se unë jam këtu për të përcjellë mendimin tuaj drejtpërdrejt në Uashington, pavarësisht se kam rolin e priftit. Tanush Milleti, i biri i Qazim Mulletit, i thotë përkthyeses: thuaji këtij se ky kot bën sikur flet në emër të Perëndisë, se ky nuk beson tek Qeveria. Unë detyrohem t'i them, zoti drejtor, një nga mësimet më të çmuara të Biblës është të mos i besoni askujt që flet në emër të Zotit në tokë, por vetëm mësimeve të drejtpërdrejta të tij! E njëjta gjë është edhe kjo që po themi për politikën. Pra, më është dashur që nga historia e jetës sime jo të ndryshme nga shumica e njerëzve në komunizëm, - natyrisht ne nuk ishim një familje e periferisë, nuk ishim një familje e persekutuar. Por, shyqyr që nuk ishim një familje e nomenklaturës, sepse kjo më ka dhënë mundësi që ta njoh jetën aq më mirë. Por, sado uniform dhe i ashpër të ishte regjimi komunist, ai nuk mundi të deformonte marrëdhëniet e mia prindër-fëmijë, ose baba-fëmijë.
T'i kthehemi rrëfimit. Në momentet e para që i them tim eti që nesër më duhet të takoj Ramiz Alinë, ishte fundi i vitit 1989, më thotë : Ki kujdes djalë, sepse siç të kam thënë, nuk e lexon dot drejtpërdrejt.
Ai kishte një eksperiencë pune të gjatë me Ramiz Alinë...
Po, dhe e pyes, ku e ke fjalën? E detyrohem ta them publikisht, është skile - më tha babai.
Ishte realisht?
Le të themi që ishte skile e plakur.
Që do të thotë?
Që do të thotë se unë e takova për herë të parë në një tryezë ku edhe mua më ishte kërkuar mendim ekonomistësh që do të takoheshin me Ramiz Alinë për të folur për nevojën dhe shkëmbyer idetë e para për reforma në ekonomi. Ishim në kushtet e harxhimit të rezervave valutore për ushqime. Midis tyre ishin nga personalitete të njohura si profesoret Hekuran Mara, Abdyl Backa, Nexhmedin Dumani, deri tek Arben Bakllamaja, një shok i klasës sime që punon me Bankën Botërore, Agim Shehu, prapë një ish-shoku i klasës sime në ekonomi-politike, Anastas Angjeli, Leontiev Çuçi nga fakulteti, apo Paulin Radovani nga Shkodra etj. Ishim rreth 10 veta dhe unë rastësisht, ose jo rastësisht me të thënë të vërtetën, ulem në fund, në mbyllje të tryezës që kryesonte Ramizi, ishte një tryezë ovale, 5 veta nga të dyja anët, Ramizi në krye dhe unë në fund.
Përkimet e fatit janë të çuditshme...
Për çudi, kështu i ka qëlluar edhe tim eti. E kanë thirrur në Qeveri në 1976, kur diskutohej buxheti i nevojshëm për futjen e televizionit me ngjyra. Praktika e qeverive dhe mënyra proceduriale ka qenë e njëjtë, agjencitë dhe institucionet jashtë Qeverisë thirreshin në atë pikë të rendit të ditës kur bëhej buxheti i tyre, ose problemi i tyre për vendimmarrje. Ishte banka e fundit, ku uleshin edhe sekretarët, ndihmës të Qeverisë, por edhe të ftuar. Im atë qëllon përballë Mehmetit kryeministër. Vjen radha që drejtori i Radio Televizionit të mbrojë kërkesën për fonde që ishin paraqitur në projektbuxhet dhe Mehmeti i hakërrehet: ore Thanas, kush e drejton mbledhjen, ti apo unë? Shoku Mehmet, përgjigjet Thanasi, më thatë që të përfaqësoj institucionin dhe kërkesa jonë minimale për të bërë televizionin me ngjyra është kaq. Dil përjashta, i thotë Mehmet Shehu. Dhe im atë më thotë që dola jashtë, shkova në zyrë dhe fillova të shkruaja dorëheqjen, se po të thoshte Mehmet Shehu dil jashtë, mbaroi historia. Në momentin që po e mbyllte dhe po e paloste në zarf, sekretarja merr në telefon dhe thotë të pret Kryeministri në zyrë. Vajti. Ai thotë, hajvan, nuk kërkohen fondet në mbledhjen e hapur të Qeverisë, ja ku e ke vendimin tani, bëni televizionin me ngjyra! Kjo më ndodhi mua me Ramiz Alinë 14 vjet më vonë.
Që do të thotë?
Unë preferova të mos flasë para të ftuarve dhe Ramizit i dogji, se njëri nga ekonomistët që ia kishin rekomanduar si më të aftë, po heshtte në atë mbledhje. Ne fund më pyet, Nano çfarë thua ti? Unë i përgjigjem: kam përshtypjen se të gjitha idetë janë me interes dhe meqë ne duhet të respektojmë miqtë, na lejoni t'i filtrojmë, t'i klasifikojmë dhe t'ua japim sugjerimet racionale që dalin prej tyre në një material. Dhe papritmas unë kisha bërë konkluzionet që do të bënte Ramizi. Dhe përgjigjja e tij ishte: Jo more, qenke i mençur ti!, gjë që kishte ndodhur edhe me Thanasin më parë, në takime me Ramizin.
Ky ishte takimi i parë i juaj me Ramizin, cila ishte përshtypja juaj për të?
Nuk mund të krijohej që në këtë takim përshtypja, sepse pastaj filluan një numër kontaktesh, kur m'u kërkua në fund të vitit 1990 të krijoja një grup ekonomistësh që do të shkonin për të marrë përvojën e reformave ekonomike, në tre vende të ish bllokut lindor: Poloni, Hungari dhe Çeki dhe unë krijova grupin që do të kryesoja vetë. Në përbërje të të cilit ishin, përveç meje, Bakllamaja, Cuci, Shehu dhe Angjeli. Ditën që grupi do të nisej, mua më thonë: ti nuk do të nisesh dhe këta do të ikin vetëm. Sepse u ftova të hyj në qeveri dhe udhëtimi i tyre do të ishte tre javë. Unë jam bashkuar me ta në javën e fundit në Budapest, në detyrën e Sekretarit të Përgjithshëm për të na pritur zëvendës kryeministri Hungarez. Një takim shumë instruktiv, ku unë nisa të kuptoj se ku ishte dallimi mes Ramiz Alisë dhe udhëheqësve të tjetër të bllokut lindor.
Ku ishte dallimi?
Po ky ishte një jurist, që nuk ishte anëtar i nomeklaturës apo Partisë Komuniste dhe kishte mbërritur në udhëheqjen e qeverisë, zëvendëskryeministër, pas rënies së Murit të Berlinit, me formatin e parë të liberalëve që me një revolucion të kadifenjtë, arritën të zëvendësojnë regjimin e Janosh Kadarit. Dallimi ishte se ky ishte shumë më reflektues ndaj përvojës dhe historisë, gabimeve të regjimit komunist dhe nevojës për të ruajtur asetet e krijuara si një mundësi për konkurrencë dhe ekonomi të hapur. Tek Ramizi unë nuk i gjeta dot këto gjëra, as tek përfaqësuesit e tjerë. Ramiz Alia, ishte produkt i një historie të gjatë në komunizëm që solli shumë skartime në rradhët e brezit që bëri luftën dhe dorëzoi pushtetin në pluralizëm. Valëve të spastrimeve dhe grupeve armiqësore, Ramizi u kishte shpëtuar të gjithave. Nuk e paragjykoj këtë gjë dhe nuk jam as në pozitën, as si familje dhe as në moshë, të njohjes së gjithe detajeve se si ka ndodhur kjo gjë, por Ramizi u shpëtoi të gjitha këtyre dhe unë di nga babai dhe historia që lidhet me këtë brez, që Ramizi kishte arritur të kristalizohej si një takticien i shkathët, që pas vdekjes së Hysni Kapos i shpëtoi ndëshkimit të Mehmet Shehut dhe doli më afër Enver Hoxhës se konkurrentët brenda shtresës së dytë të udhëheqjes, ku u konsolidua me vetëvrasjen e Mehmet Shehut. Me vdekjen e Enverit, Ramizit i ngeli në dorë si i vetmi i mundshëm, e gjithë trashëgimia problematike e 40 viteve komunizëm. Kjo ndodhi në një periudhë kur nevoja e ndryshimit kishte nisur që të shfaqej, jo vetëm në të gjithë lindjen komuniste por edhe në Shqipëri, jo vetëm tek një brez i tërë njerëzish që jetonin në të gjitha mjediset e shoqërisë komuniste, por edhe intelektualësh dhe administratorësh që nga kooperativa në industri, që nga fakultetet, ku kishte një brez të shkëlqyer në atë kohë, që nga ministria e jashtme dhe diplomatët, që kishin nisur të flisnin dhe të shtronin e të percillnin idetë dhe nevojën për ndryshim. Në këtë kohë, Ramiz Alia kishte shanset që t'i merrte vendimet më parë se sa të tjerët. Nuk i mori. Nuk ishte strateg, por takticien, historia nuk e bëri dot as lider komunist, prandaj mbeti hezitant, i dyzuar dhe u shmangej vendimeve strategjike kur koha i shtroi ato si imperativa historike dhe kombëtare.
Ishte i lirë Ramiz Alia në vendimet e veta? Ka një teori se ishte i kontrolluar nga e veja e Enver Hoxhës?
Ai ishte mjeshtër i manipulimit të mendjeve. Bënte atë që vendoste të bënte. Askush nuk e kufizonte dot, as Nexhmie Hoxha nuk e kufizonte dot sepse ka pasur më shumë kulturë dhe buonsens se Ramiz Alia apo anëtarët e tjerë të byrosë, si Lenka, Pali etj. Nexhmie Hoxha, pasi i vdiq i shoqi, sidomos me largimin nga data e vdekjes së të shoqit, me afrimin ndaj viteve 90, u shvesh nga nostalgjia e humbjes së themeluesit të shtetit komunist dhe nisi të dëgjojë me vëmendje zëra të rinj të nevojës për ndryshim. Për shembull, kur unë dhashë intervistën në 2 gusht 1990 tek Zëri i Amerikës, të nesërmen, dokumenti i parë ku u pasqyrua intervista ishte Buletini i rezervuar i ATSH. Harilla Papajorgji, zv.drejtori i Nexhmijes, i shkon në zyrë asaj të nesërmen: Ja çka thënë ky revizionisti! Për çudi, Nexhmija përgjigjet: Ore, është larg koha kur burgosnim dhe largonim njerëz për krime verbale. Në fund te fundit, është nevoja për ndryshime dhe reforma dhe nëse ke ti ndonjë mendim tjetër, dil e thuaje ti aty, se pale ta hapin ata! Dhe me kaq u mbyll historia.
Dua të permend tani, atë që unë njoh si kulm të pavendosmërisë dhe të shanseve të humbura që lidhen me Ramiz Alinë dhe historinë e tranzicionit. Historia në fund të fundit është njerëzore, është kollaj të gjykosh sot. Por unë kam jetuar dhe punuar, shyqyr zotit pa vrarë njeri politikisht, në një regjim ku ishin të gjithë, të kufizuar, të dënuar për mbijetesë gjithashtu, dhe jam munduar e përpjekur të bëj maksimumin e mundshëm per vendin tim, ne limitet e asaj çka ka sjellë jeta edhe fati. Mua më solli jeta, në periudhën e fundit te komunizmit, tek mundësia profesionale për të ofruar dhe marrë përsipër, duke kushtëzuar madje nevojën që kishte regjimi për fytyra të reja, me një mandat për reforma të ekonomisë së tregut. Në këtë proces, në fillim të vitit 1988, caktohem si pjesëtar i një grupi pune, drejtuar nga Abdyl Backa, Sekretar për Ekonominë i Ramiz Alisë, për të pritur në Tiranë, Drejtorin për Marrëdhëniet me Evropën në Ministrinë e Ekonomisë te RFGJ. Në një javë pune, tek ish protokolli i tregtisë së jashtme, ai na shpjegoi, mekanizmat, principet dhe programet e politikës së Bashkimit Evropian për vendet mesdhetare. Ishte një oportunitet që na ra qielli papritmas!
A pati ndonjë ofertë nga Gjermania Perëndimore, në atë kohë për t'u bashkuar me BE-në, sidomos në rrafshin ekonomik?
Unë isha i familjarizuar dhe i njohur me problematikën që po përcillte drejtori gjerman. Ai krijoi afrimitet me mua se ja merrja fjalën nga goja kur shpjegonte. Më thotë veç, e shoh që nuk jeni të panjohur me këtë gjë dhe ju duhet të merrni një vendim politik. Unë për këtë kam ardhur, që ju të merrni një vendim politik, ta pranoni këtë gjë dhe ne t'ju mbështesim që të ecni më tutje. Pas tre muajsh, vjen ftesa që ne të vizitonim, Republikën Federale Gjermane. Meqë unë nuk kisha asnjë status zyrtar, nuk mund ta kryesoja unë atë delegacion dhe vendosën zv.kryetarin e Komisionit te Planit te Shtetit - Luan Shahollarin ne krye. Ishte një udhëtim pune i jashtëzakonshëm dy javor, në pesë lande-shtete të RFGJ-së, nga Munihu në Hamburg, në takime me botën akademike, me drejtuesit e kompanive më të mëdha gjermane, dhe me zyrtarët e ekonomisë dhe ministrisë së jashtme. Mesazhi politik i Bonit zyrtar per Shqiperine, që ne e përcollëm në zyrën e Ramiz Alisë me një raport prej 20 faqesh pasi u kthyem, ishte : Merrni një vendim politik për të vendosur marrëdhëniet me Brukselin, ne do t'ju marrim për dore dhe do t'ju tregojmë se në cilën zyrë duhet të trokisni, do t'ju presin mirë dhe do të keni akses në programet mesdhetare të Bashkimit Evropian, sepse Gjermania e vlerëson si prioritar rolin dhe pozicionin e Shqipërisë në raport me Ballkanin dhe Evropen Lindore për hapjen e saj dhe BE-së me rajonin!
Ia referuat Ramiz Alisë këtë?
Raporti shkoi në duart e Ramiz Alisë, në fillim të marsit 1989 dhe në fund të dhjetorit, kur takova për herë të parë Ramiz Alinë, arrita ta pyes: çfarë bëte me raportin që ju dorëzuam para gjashtë muajsh. Ai më tha, kaq i rëndësishëm ishte ai, se ma humbi Hekuran Isai nëpër sirtare?! Mbaroi kjo histori me këtë mesazh fatzi! Kjo për mua e mbyll gjithë eksperimentin e dështuar të Ramiz Alisë. Do të kishim kapur trenin evropian para rënies së Murit të Berlinit dhe nuk do të kishim nevojë për çarjen e ambasadave, duke ndërtuar marrëdhënie me BE dhe Perëndimin para vendeve të tjera ish-komuniste!
Zoti Nano, në 2 gusht 1990 ju dhatë një intervistë për Zërin e Amerikës, dhjetë ditë më pas në 12 gusht, në takimin me intelektualët ju nuk reaguat, si shpjegohet që nuk përsëritët tezat tuaja atje?
Unë nga profesioni, jam kërkues, ekonomist dhe kërkuesi punon më mirë në kushte të ballafaqimit me informacionin, dokumentacionin dhe trurin e tij për të formuluar rekomandime me vlerë për publikun. Unë kam folur tek Zëri i Amerikës sapo isha kthyer nga plazhi, në piskun e vapës dhe kur bie telefoni në sallonin e shtëpisë sonë, unë isha vetëm me pantallona të shkurtra kur e e kapa receptorin.. Vjen një zë nga larg : Elez Biberaj jam, doja të flisja me Zotin Nano! Përshëndetje Elez, i them, Fatos Nano jam. Dhe ai stepet dhe më thotë: a jeni i gatshëm të jepni një intervistë për Zërin e Amerikës? Po, i thashë, pa problem, menjëherë! Ai u gjend në kushte befasie, nuk priste që unë të pranoja menjëherë, sa që më kërkoi ndjesë t'i jepja kohë që të shkonte në studio e të përgatiste regjistrimin. Kjo më dha kohë mua të lajmëroja prindërit që i kisha gjallë, që të merrnin nga një karrige e të uleshin aty si spektatorë dhe të dëgjonin çdo të ndodhte. Pas pesë minutash nis intervista, të cilës ju përgjigja me kurajën e profesionistit dhe të eksperiencës që më kish ofruar jeta ime, që edhe në atë kohë ishte ndërtuar me cikle 3-4 vjeçarë: 4 vjet fakultet, 3 vjet në metalurgji, 3 vjet në institutin e studimeve marksiste leniniste, 3 vjet në kooperativën e Priskës në një stazh partie, ekonomist sektori. Ndersa, si Kryeminister, arrita të plotësoj një mandat 3 vjeçar vetëm në periudhën e fundit 2002-2005. Midis tyre kam dhe katër vjet në burg dhe më pas 4 vjet tërheqje.
Pra në VOA, më 2 gusht 1990, fola me eksperiencën e jetës, akademinë e burgut s'e kisha bërë ende. Fola hapur për nevojën e liberalizimit të ekonomisë, të jetës politike në dobi të pluralizmit edhe elektoral dhe të krijimit të një klime ku këto çështje duhet të debatoheshin në liri të shprehjes që të dilnin zgjidhjet e përshtatshme për vendin. Në studio isha unë me Elezin, pas meje dhe prindërve të mi ishte e panjohura, se si do të reagonte sistemi. Në takimin me intelektualët desha të nënvizoja se unë e kam pasur shumë të disiplinuar mosbërjen e protagonizmit pa shkak. I respektoja shumë intelektualët, veçanërisht ata që flisnin me profesionalizëm për çështje të fushës dhe nuk e quaja veten si të privilegjuar për të folur ndër të parët në atë takim.
Intelektualët nuk janë përçarë mes tyre, ata ishin për ndryshim, se klima ishte e rëndë, nuk ka pasur ndarje...
Çuditërisht intelektualët i përçau pluralizmi. Në një kohë që duhet të ndodhte e kundërta. Pra ai solidaritet i intelektualëve përballë regjimit komunist, i paorganizuar dhe organik për jetën e tyre dhe të shoqërisë, u thye nga pluralizmi se hynë interesat e pushtetit që u lëshua nga Byroja Politike. Për shkak se u krijuan hapësirat e kandidimit nëpër parti, edhe në këtë rast mua më është dashur të vazhdoj të kultivoj tek vetja mungesën e aventurizmit për protagonizëm dhe qëndrova në të majtë. Pse, sepse unë kam qenë në mitingun e shpalljes së pluralizmit dhe themelimit të PD-së me studentët e mi. Se nuk mund të mos e jetoja këtë ngjarje unikale në historinë e vendit me studentët e mi, kam qenë 15 vjet pedagog në 7 fakultete dhe nuk mund të braktisja këtë pjesë jetike të karakterit tim! Unë vendosa të qëndroj në të majtë, për të reformuar të majtën si domosdoshmëri e një balance pluraliste në shoqërinë demokratike europiane ku po hynim, kur u ndodha përballë rendies së të njomëve dhe të thatëve për djathtas, për tek PD. Deri anëtarë të Komitetit Qendror te PPSH shkuan djathtas dhe tek unë, si kërkues dhe studiues i lidhur me jetën dhe me njerëzit e thjeshtë, dominoi arsyetimi i ekuilibrit politik në demokraci, përballë tufës së minjve që po braktisnin anijen që e çuan vetë në mbytje.
Kush ju propozoi për të qenë kryeministër i Shqipërisë në shkurt të vitin 1991, në vitet më të vështira të Shqipërisë?
Natyrisht ma kërkoi Ramiz Alia, me një mandat si Sekretar i Përgjithshëm i Këshillit të Ministrave dhe më pas si zëvendëskryeministër, kur u duk qartë se nuk funksiononte në qeverinë e Adil Çarçanit, as një mandat i preçizuar për reforma ekonomike. Në 25 shkurt unë mora qeverinë në kushte emergjence. Shumica e qeverisjeve të mia kanë qënë në kushte emergjence, edhe në '97, edhe në 14 shtator 1998. E vetmja periudhë kur unë munda të qeveris në mënyrë normale dhe në perputhje organike me mandatin e programit, ishte periudha 2002-2005.
Zoti Nano kur morët propozimin për t'u bërë kryeministër, në një kohë që gjysmën e Shqipërisë e dominonin vullnetarët e Enver Hoxhës, një pjesë tjetër punëtorët dhe intelektualët e PD që shpërthyen në greva, a hezituat të bëheshit kryeministër?
Ajo që njihet publikisht si hezitimi im ishte marrja e postit të kryetarit të Partisë Socialiste, jo të kryeministrit. Unë priresha për karrierë ekzekutive, pra administrative dhe jo politike. Unë hyra në qeveri me vullnetin e ekonomistit politik për reforma të ekonomisë së tregut. Meqenëse arrita ta krijoj këtë hapësirë qysh me mandatin e Sekretarit të Përgjithshëm të qeverisë, nuk mund mos e pranoja organikisht ardhjen në krye të qeverisë. Unë përfaqësova i pari Shqipërinë në Forumin Ekonomik Botëror të Davos-it në Zvicër më 1991. U nisa si Sekretar i Përgjithshëm nga Tirana dhe më priti Sekretarja e Forumit Ekonomik, për të më dhënë lajmin: Mirë se erdhët zoti zëvendëskryeministër! Gjatë kohës që unë udhëtoja, kishte dalë dekreti dhe unë nuk e dija. Ishte një eksperiencë e jashtëzakonshme ky forum. Në këto kushte, nuk mund të mos e pranoja mandatin e kryeministrit për të vazhduar misionin e reformatorit.
Kur ju e morët mandatin duke e lidhur me reformat ekonomike, mbi të gjitha në vend mbetej çështja e sigurisë. Ministri i Brendshëm në atë kohë u emërua Sekretari i Parë i Tepelenës, Gramoz Ruçi. Ju nuk e njihnit deri në atë kohë?
Jam njohur me të rastësisht nga viti 1988, por nuk e njihja më parë. Unë jam nga fshatrat e Gjirokastrës me origjinë, por kam lerë e jam rritur në Tiranë, Gramozi ishte nga Tepelena. Njohja e parë me të ndodhi kur unë shkova me një grup pune që do të shihte gjendjen e tregut në Tepelenë, dhe ai ishte sekretar i propagandës. Ky labi Gramoz, që ka pasur tangërllëk që atëherë, nuk më priti dhe më nxorri një instruktor. Unë i them do vijë ai të bëjë detyrën, apo të kthehem mbrapsht unë dhe ta gjejë belaja atë që nuk na priti. Më pas vjen ai dhe donte të na jepte drekën por unë se hëngra, për të larë këtë shpërfilljen labe të fillimit. Gramozi ishte më lart se mua në nomeklaturë. Unë isha në institut kur Gramozi erdhi në grupin e instruktorëve në Komitetin Qendror pranë Lenka Çukos. Punonte dhe babai i Dritan Priftit, aty ku merrnin nga rrethet disa kuadro i mbanin nja një vit, i formonin dhe më pas i dërgonin për Sekretarë të Parë.
A ishte përfaqësues i një rryme konservatore Gramozi në atë kohë apo jo?
Ishte një produkt i brezit të mesëm të kuadrove të regjimit komunist. Natyrisht nuk ishte pjellë e nomenklaturës qendrore, por i nomenklaturës vendore. Gramozi fitoi pikë sepse drejtoi seancën e dënimit të përjashtimit të Byrosë Politike në kongresin e 10 të Partisë së Punës, sepse nuk doja ta drejtojë unë. Kodet se si duhet të sillej me njërin dhe me tjetrin ja pëshpëritja në vesh, në presidium. I thashë që kërkoi Ramizin, të flasi. Ai nuk e kishte kurajën të sfidonte hapur ish udhëheqjen dhe ja bën me shenjë e më pas më thotë mua, se nuk do të flasë. Ramizi nuk foli në këtë seancë, për të përdorur alibinë e fundit: shikoni me kë kam punuar. Dua të them se Gramozi fitoi pikët e një njeriu luajal që përjashtoi Byronë pas pilafit dhe që e ruajti Ramizin.
Pse ju refuzuat që të bëheshit Sekretar i Parë dhe kryetar i Partisë Socialiste më pas?
Ramizi la vendin bosh dhe nuk la asnjë gjë mbrapa. Gërmadha do shembej, dhe nuk do të doja të isha drejtues i një shtëpie të prishur. Unë kisha idetë e mia dhe kisha rrethin dhe brezin tim që punonin për të siguruar një koncept tjetër për majtën në kuadër të shpalljes së pluralizmit, për krijimin e një të majtë të re socialiste. Ajo që dominonte tek unë, pavarësisht nga kjo koshiencë politike e brezit, ishte elementi profesional. Unë isha i arsyetuar që mund t'i kontribuoja reformimit të shoqërisë së tranzicionit me ekspertizë dhe reforma sa më pak të dhimbshme dhe profesionale. Kjo më afronte më shumë me administratën se sa me partinë. Unë me të ndjerin Gramoz Pashkon, kombinohesha shumë mirë sepse ai njihte doktrinat dhe botën më shumë se sa unë dhe unë njihja jetën dhe ekonominë shqiptare. Arritëm ta përfaqësojmë Shqipërinë në mënyrë dinjitoze në Konferencen e parë Ekonomike rajonale në Athinë me 1989. Unë dhe Gramozi rrezikuam shumë, se flisnim hapur, edhe me te huajt, në kafenetë e Hotel Dajtit, ku përpunoheshin opinione, në prani të sigurimit dhe pinjollëve të nomenklaturës. Unë isha i prirur që, në kundërshtim me afinitetin profesional dhe social, apo të gjeneratës që kisha me Pashkon, të qëndroja në të majtë, kur Gramozi iku shumë kollaj djathtas bashkë me të tjerët dhe me shumë dinjitet gjithashtu shkroi programin e PD-së, sepse isha i bindur që intelektualët e pakët që kishin arritur të krijonin një alternativë arsyetimi të paktën ndaj regjimit komunist para dhjetorit 1990, duhet të ruanin edhe balancën politike në kushtet e pluralizmit. Mbi këtë bazë refuzova ftesën e Ramizit për të drejtuar partinë.
Ka qenë një ftesë mes jush të dy, apo dikush tjetër jua ka thënë?
Ka qenë kryesisht një bisedë midis nesh. Dhe kur është një bisedë mes kryeministrit dhe presidentit të kohës, është e tepërt të dëgjosh kush paska ndërhyrë tjetër. Unë e refuzova. Largimi im nga qeveria në 4 qershor 1991, ishte dështim i së majtës së vjetër dhe jo i imi. E majta e re nxori një kryeministër kaq shumë konkurrues si Nanua, por mandati im ishte i parakohshëm dhe duhej të ndërpritej. Në agimin e ditës që kam dhënë dorëheqjen pas disa muajsh punë në kushte të pamundura, pa gjumë dhe pa buxhet, në orën 4 të mëngjesit i këshillova të shkojnë në shtëpi një turmë të rinjsh "vullnetarë të Enverit" që më kërkonin armë tek parlamenti dhe, pasdite arrita të dal i çliruar në plazhin e Durrësit për të pirë një kafe në taracën e turizmit të vjetër, te "Adriatiku". Kamerieri sjell një dopio uiski për mua dhe Leontjev Çuçin që ishte me mua, nga një tavolinë tjetër. Ishte Fiqiri Xhibri, pjesë e grevës së urisë së minatorëve në Memaliaj, që rrëzoi qeverinë time. Ai kishte dalë nga greva e urisë siç dola unë nga ngujimi i qeverisë. I them ç'ne? Vijnë më përqafojnë dhe më thonë, shef, vetëm personale mos e merr, ashtu e donte puna politike. Ai kishte marrë detyrën që të rrëzonte qeverinë. Sa mirë do të ishte që me këtë frymë bashkëjetese t'i kishim bërë të gjitha reformat e mëdha që na shkatërruan shumë gjëra. Pra unë nuk pranova drejtimin e partisë së re, sepse doja të vazhdoja të kontribuoja profesionalisht në administrimin e tranzicionit. Nuk më ka thyer askush nga politika në këtë qëndrim, aq më pak Xhelil Gjoni!
Ja propozuan dikujt tjetër përpara jush?
Po, Maqo Lakrorit pastaj u futëm në një zhvillim të panjohurash. Maqo Lakrori sikur në fillim e pranoi, më pas pyeti të ndjerin të atin e vet dhe refuzoi. Nuk e di pse. Ishim në një terren të panjohurish, partia nuk dinte kujt do t'i ngelte. Është fryt i papërgjegjshmërisë dhe i reformave të munguara të asaj klase politike.
Dhe si qëlloi që ju ngeli ju?
Në Kongresin e 10 te Partisë zgjedhjet dhe propozimet për kryetar do të bëheshin pasdite. Në momentin që dola nga shtëpia pas drekës, më përcjell nëna në korridor me lot në sy dhe më thotë : " Bir, në duart e kujt do të na lesh?". Ajo ka qenë partizane, ish mësuese dhe vetëm ajo më theu. Unë me lotët e nënës mora vendimin. Mora vendimin që kishte koshiencën e sakrificës përfshirë dhe burgun brenda. U ndava nga lotët e nënës dhe iu dorëzova koshiencës dhe inkoshiencës se ekslamacioneve të sallës, që thërriste "Fatos Nano! Fatos Nano!" Seanca u ndërpre për të formuluar propozimet. Në këtë ndërprerje mua më rrethuan shumë përfaqësues të delegatëve në rrethe. Ramizi nuk afrohej. Unë, tashmë me vendim të marë, u përpoqa të ruaj racionalitetin e arsyetimit dhe të ve kusht se me kë do të punoja.
Me kë biseduat?
Nuk mbaj mend kush ka qenë rrotull, por ishin pak nga ata që ishin të përfshirë në listën e kandidatëve për forumet drejtuese. Unë thashë se pranoj që të jem kryetar me kushtin që nënkryetarë të jenë Servet Pëllumbi, Spirua (Dede) dhe Ismaili (Lleshi). Nuk u kontestua.
Pati një bisedë me Ramizin kokë më kokë në këtë moment?
Jo në këtë moment nuk kishte as vend as kohë. Ramizi u çlirua nga ankthi i vakuumit që kish krijuar vetë dhe papritur po mbushej.
Është e vërtetë që Spiro Koleka dhe Rita Marku u shprehën në Kongres: Ku po na lë ne Ramizi?
Ndoshta, por unë s'kam qënë prezent. Ishte një konfuzion i plotë. Ndërsa biseda midis kryeministrit Nano dhe presidentit Alia janë bërë shumë.
Është e vërtetë që Ramiz Alia kërkoi të bëhej anëtar i PS-së, pasi iku si president?
Po dhe ma kërkoi mua. Më tha: po për mua ke ruajtur ndonjë teserë rezervë? I thashë: Do na lësh të punojmë tani? Ai kërkoi të jetë pjesë e PS-së, pasi dha dorëheqjen si president me pak shantazh në një bisedë të drejt për drejt me mua, në vilën e presidentit. Më kërkoi që të mbaj qëndrim nëse duhet të jepte dorëheqjen ose jo. Në prill të vitit 1992.
A ju kërkoi garanci për veten Ramiz Alia?
Natyrisht ai garancinë nuk mund ta kërkonte nga opozita, do ta kërkonte nga qeveria. I ka pasur dyert të mbyllura nga qeveria, me presidentin e ri gjithashtu. Marrëdhëniet e Berishës me Alinë kanë qenë të vështira, mos them të pamundura.
Por grupi i bllokmenëve që u dënuan në kongresin e 10-të, çfarë reagimi patën ndaj transformimit të partisë së punës?
Unë mora vendim si Kryeministër për t'i nxjerrë nga blloku. Ikën me bisht ndër shalë në shtëpi të tjera me përjashtim të Spiro Kolekës dhe ndonjë tjetri. E kini parasysh Spirua, ndërtuesi i të gjitha "kutive" 50 m2 të strehimit në komunizëm, që kishte një vilë super të bollshme, me thënë të drejtën nuk e di se kush e ka sot. Më shkruan një letër, fletore aritmetike me katrore, 16 faqe me shkrim dore, ku më thoshte se jo vetëm se nuk duhet të dilte, por kishte nevojë për strehim suplementar se ishte bërë gjysh dhe po i rriteshin fëmijët e fëmijëve. Si përfundim, në bashkëpunim me gardën e shtetit, me hir e me pahir, u shoqëruann në apartamentet e reja normale, ku u futën edhe familje të persekutuara në të njëjtën kohë. Një nga kuriozitetet në këtë histori është se shkresën e firmosur në vendimin e qeverisë nga unë, ma kthejnë me shënimin e Pali Miskës, ku thoshte se nuk lëviz nga shtëpia edhe sikur topat të bien. Vetëm topa s'kishte Pali, se duhen topa për të përballuar topa.
FUND
