Pak ditë ma pare, në malin e Dajtit, u gjet një varr i përbashkët me eshtnat e afër 19 personave, të cilët ka shumë gjasa të jenë viktima të fushatave spastruese të regjimit komunist. Saktësisht ata u zbuluan nga një kërkues i eshtnave të të atit, disa muaj ma parë, por u bënë publike dhe u zhvarrosen për t'i nënshtruar ekzaminimit këto ditë. Kafkat e gjetuna, rezultojnë të kenë dëmtim në pjesën e pasme, çfarë nënkupton se ata janë ekzekutuar me plumb mas koke. Të paktën deri më tash, përkundrull kësaj qasjeje përqarkohet kjo e vërteta hipotetike, qi munet me ken dhe e vërteta e mrame, e pamëdyshtë. E vërteta mbi baza shkencore do të duhen ditë, e pse jo dhe muaj, deri sa gjithçka të përqaf kjartësinë e këtij makabriteti.
Me plumb mas koke. Është ky një togfjalësh që të trondit, të shtang, të lë pa fjalë, të çakqrqejf gjithseçka. Asht një togfjalsh qi ka siluru hera-heras mbi qiellin e Shqipnisë komuniste, e ka trokit orë e pa orë në vetëdijen e gjithsekujt, që asht përpjek e ka luftu "me ndërtu komunizmin me forcat e veta", e për me e ba kët vend "shkam granite në brigjet e Adriatikut". Kush nuk e ka nigju këtë togfjalsh, asht ba kurban i "plum mas koke", si këta fatkeq që u përpoqën, e duke u përpjek luftun me mish e me shpirt me triumfu liria, e duke luftu ata u flijun. U flijun jo krej për vetvedi. Kishte qiell për krahët e tyne, por kur ata kërkuan qiell për shqiponjën, kush kushtruen tuj çu zanin, ata u ban dark korbash. Ata u vranë sepse besuan në idealet e tyne, në idealet e shenjta të lirisë dhe besimit te Zoti.
Tash qi kena mbi duar eshtnat e tyne, kafkat e tyne, munena me besu edhe na në atë për të cilën ata u flijuen. Por kjo s'ka me ken e mjaftueshme për ne, qi sot nuk asht se nuk luftojmë. Na liftojmë, luftojmë me shoshojn, mbi truallin e këtij varri masiv, mbi truallin e këtij ish-kampi internimi t'përçarkuem rethekrah me tela me gjëmba.
Ani, duhet të këtë një tash e mas. Gjithseqysh ne i kena këta etshna para syve tanë, thellë në ndërgjegjen tonë. E i shfletojmë si faqet e një historie t'harrueme, të joshumlargët për me u ndërmend, e në këtë ndërmëndje për mos me ken të mëdysht. Por me dëshmu, e me ndëshku. Të kujtojmë, ndërsa i soditim, e të kumtojmë.
Po, ata kishin vdekur në mënyrën tipike të ekzekutimeve që përdornin despotët, gjelatët e bishës së etun për gjak. Ata nuk ishin viktimat e Kmerve të Kuq, as të masakrave të Pol Potit. Natyrisht nuk i përkisnin as Strebrenices e Reçakut. Ata nuk ishin të vram nga paramilitarët serb, natyrisht. Por regjimi që u mori jetën atyne, ishte jo më pak mizor e më makabër se gjithëçfarë ka njohur liria ndër diktatorë e diktatura.
E ndërsa presim me ankth, se cilës nga masakrat i përkasin këto eshtra, ne kemi 20 vite që heshtëm, bashkë me kufomat e këtyre fatkeqve gojkyçun, qi guxojnë të flasin sot. Janë së paku 20 vite që ka njerëz që jetojnë me këtë të fshehtë. Ata nuk treguan dhe vazhdojnë të mos tregojnë, anipse toka i nxori ato jetë të shuara. Ajo nuk i mbante ende në gjinin e saj. I nxori për të akuzuar. Një kushtrim eshtrash është zgjuar e ka mbushur me vikamën e vet të zezë gjithsekah kjo gjamë flakëron tuj fluturu. Ata jo vetëm se vdiqën për të vetmin krim, që tash njihet si e drejta themelore e njeriut, lirinë, por ata që i vranë deshën dhe t'i mohonin, t'i fshinin me aq lehtësi, si një gabim me gom. Ata duke rilindun, vijnë nër ne për të dëshmuar, për të akuzuar, për të kallxu gjithseçka na njerëzit e të tashmes mohuem, të djeshmen ogurzez të diktaturës komuniste. Ata u zgjuen nga gjumi i thellë në atë luginë të malit të Dajtit, për me ndërmendë ndërgjegjen tonë letargjike, atë vetëdije që e ka turbullu vershimi i ndërkryem i nji politike që mbahet fort pas rrajve të asaj peme t'lvorume prej rrufeve të demokracisë.
E ndërsa ne i presim për t'i përcjell për në banesën e tyne të fundit, kurrseqysh nuk munet me pranu, se ata do të prehen të qetë, nëse pranojmë si përmbushje e amanetit të tyne, ceremonialet e lamtumirës, pathosin e fjalimeve dhe nekrologjitë poetike. Nëse vetëm kjo ndodh dhe kurrçka tjetër. Pra, nëse ne nuk bahena ma të vetëdijshëm, ma ndëshkues për krimet e komunizmit, pjellën e kësaj ulkonje kobzezë. Nëse ne e kena prap në mëdyshaz divorcin me të shkumen, nuk kena ba gja tjetër vetëm sa i kena shkul ata eshtna nga mali i dajtit për t'i ngul në varrezat e martirëve. Nëse kjo ka gjasa të ndodh, ata kot që u zgjuan nga Mali me Gropa, për tu varrosun në një tjetër mal, kodër apo fushë.
Ata nuk u zgjuan nga vdekja për të vrarë askënd, për ma tepër, ata që u dhanë një plum mas koke, apo ata që i masakruan nëpër bodrumet e sigurimit të shtetit, apo ata që firmuan ekzekutimin e tyne pa gjyq. Ata u zgjuan për me kushtru zashëm nër ne, që këta kriminelë të mos munet ma me viktimizu, as të kalumen, as të tashmën e as të ardhmen e atyne që dashurojnë lirinë, të bindun se dashurojnë jetën.
