INTERVISTA/ Kam dëshirë të takohem me Edi Ramën por deri tani nuk ka qenë e mundur. Pohimi i z.Ramiz Alia u bë në emisionin “Ora e Debatit” transmetuar mbrëmjen e së Premtes, në Ora News tv nga gazetari Alfred Peza. Më poshtë vijon intervista e plotë e zbardhur:
Ajo që është bërë shkaku kryesor apo spunto kryesore për t’ju ftuar është botimi i librit tuaj të fundit “Jeta ime”, kujtime. Është një libër që tregon historinë e jetës suaj nga rinia e hershme deri në pothuajse ditët e sotme dhe është një libër që me të thënë të drejtën, pothuajse edhe për shkak të angazhimeve mediatike, e kam lexuar pjesën më të madhe të botimeve tuaja, por ky më duket si një kapak i atyre librave, kujtimeve që ju keni bërë deri më sot, apo është një perceptim i gabuar ky që kam?
Jo, keni të drejtë. Unë kam shkruar edhe libra të tjera gjatë këtyre kohëve, por natyrisht ky është libër që jo rastësisht edhe titullin që mban është “Jeta ime”. Në të vërtetë në këtë libër unë jam përpjekur të përshkruaj jetën time që nga fëmijëria deri në ditët tona. Natyrisht nuk pretendoj që kam shkruar ndonjë vepër artistike, por jam përpjekur që të jem sa më realist për ngjarjet në të cilët kam jetuar. Unë jam 85 vjeç. Që 16 vjeç kam hyrë në rininë komuniste dhe që atëherë kam filluar jetën time si luftëtar për çështjen e interesave të atdheut tonë, të popullit tonë. Prandaj shumë-shumë gjëra në jetë kanë bërë vaki, kanë ndodhur, që unë doja t’i thosha.
Ju keni shkruar shumë libra, mes të cilëve, “Unë Ramiz Alia rrëfej historitë” dhe shumë libra të tjera me intervista të gjata, me gazetarë kosovarë, me impenjime të tjera të letrave, të cilat janë grumbulluar në formën e disa librave. Pse ishte i domosdoshëm pikërisht ky libër dhe pse gjithë kjo rrokje e jetës suaj nga fillimi deri në fund, ndërkohë që në këto libra është dhënë në fakt kjo jetë...?!
Ato librat e mëparshëm, siç e thatë edhe vetë, ishin të pjesshme. Domethënë ishin për ngjarje të veçanta, për pjesë të veçanta. Në këtë libër unë, duke marrë parasysh dhe moshën, duke menduar që unë me këtë libër mbyll shkrimet me jetën time...
Pra nuk do shkruani më?
Nuk besoj të arrij të shkruaj më, nuk besoj, por ajo nuk dihet, mund edhe të vihem të shkruaj prapë. Por them në këtë libër, vendosa të shkruaj për jetën time, kujtimet e jetës sime. Prandaj edhe filloj që nga fëmijëria, shkruaj për familjen time, për vëllezërit, motrat, për jetën time personale, deri për martesën time, për fëmijët e mi, pastaj për shkollën, për shokët e mi, përshkruaj me hollësi disa nga shokët e mi me të cilët jo vetëm kemi qenë shokë të shkollës, por u bëmë shokë të luftës. Jo vetëm luftuam së bashku, por ndonjë prej tyre edhe u vra, që shkakton dhimbje, por u vra heroikisht, siç është rasti i Manush Halimanit, të cilin unë e përshkruaj një çikë me dhimbje të madhe, por edhe me dashuri të madhe njëkohësisht.
Nëse dikush tjetër nuk ka lexuar asgjë nga letërsia juaj, nga ato çfarë keni shkruar, mjafton të lexoj vetëm këto 500 faqe dhe kupton se si ju vetë e përshkruani angazhimin tuaj në jetën e vendit, qoftë angazhimin politik, por edhe angazhime të tjera. Shikoj një stil më ndryshe, më të hapur, më koherent në të shkruar, nga një stil pak më burokratik, më i ftohtë, pak më i thatë i dikurshme. A jeni përpjekur edhe në këtë linjë ta ndryshoni dhe të bëni diçka ndryshe?
Nuk ka dyshim që duke shkruar për jetën edhe stili më i thjeshtë, më i çliruar. Besoj që ai që lexon këtë libër nuk e ka të vështirë të kuptojë momente të ndryshme të jetës sime, nuk e ka të vështirë të kuptojë ato kohë që kemi kaluar, pasi edhe kohët kanë qenë të ndryshme. Unë e kam thënë në libër, kam kaluar nëpër disa formacione shoqërore. Kam kaluar kohën e Zogut, kam kaluar pushtimin fashist të Shqipërisë, kam kaluar luftën nacional-çlirimtare, në vazhdim edhe këtë periudhë të pluralizmit politik të vendit tonë. Nuk ka dyshim që duke shkruar për këto kohë, për jetën në këto periudhë, për luftën, për përpjekjet që janë bërë, jam munduar që të jem sa më realist, pa bërë fantazi, por duke shkruar atë që ka ndodhur. Nga kjo pikëpamje ke të drejtë ti që libri është më i thjesht, më i kapshëm,
Nëse jetës suaj do t’i vihej një diçiturë, si do dëshironit ju të ishte ajo diçiturë?
Nuk e kam menduar, është e vështirë t’i ve vetes...
Do t’ua lini tjerëve ta vendosin...
Do t’ua le të tjerëve....
Kush është kujtimi më i hershëm që ju ka ngacmuar gjatë jetës?
Nuk ka dyshim që përshtypjet më të mëdha, ne të kësaj moshe, i kemi nga lufta, nga fillimi i luftës, atëherë kur ishim fare të ri...
Kur është pushtuar Shqipëria sa vjeç ishit, ishit 14 vjeç në mos gaboj...
14 vjeç.
Çfarë kujtoni në atë kohë të fillimit të luftës?
Të them, unë e kam shkruar, kujtoj profesorët e mi, Vangjel Gjikondin, që kanë vdekur, Monda Bulkën dhe disa të tjerë, Vedat Kokokën... Të cilët menjëherë pas pushtimit të Shqipërisë nga italianët erdhën në mësim dhe fjalët e para që thanë, asnjëri nga ato nuk foli për mësimin, për lëndët e tyre, por filluan me fjalët: Djema, Shqipëria u pushtua, por populli shqiptar edhe herë të tjera ka pësuar gjëma të tilla, por populli ka luftuar dhe ka fituar, kështu do të ndodhë përsëri.
Ju kuptuat që axhenda e jetës suaj kishte ndryshuar tashmë totalisht...
Medoemos, të tërë ato profesorë të ngjallnin atë ndjenjë patriotike, atë dashuri për atdheun, që në atë moshë, që në atë kohë. Natyrisht më vonë filloi lëvizja revolucionare në Shqipëri.
Kur keni rënë në kontakt për herë të parë me lëvizjen komuniste, si ka qenë?
Për herë të parë unë kam rënë në kontakt gjatë vitit 1941. Nuk ishte krijuar Partia Komuniste në atë kohë, por kishte grupe komuniste që vepronin dhe disa nga këto grupe punonin, dhe përpiqeshin të futnin idetë e tyre tek të rinjtë. Në atë kohë ishte botuar një libër, libri “Nëna” i Maksim Gorgit dhe ishte i ndaluar për kohën, dhe kalonte dorë më dorë. Është një moment interesant në atë kohë, me shokun tim të ngushtë Manush Alimanin. Një ditë, unë u takova me një shok komunist...
Ishit në Tiranë në atë periudhë?
Në Tiranë.
Në shkollë?
Në gjimnaz.
Si quhej?
Gjimnazi i Tiranës, s’kishte emër atëherë.
Ku ishte godina?
Godina ishte ku është sot Banka e Shtetit, karshi, është prishur, është shesh tani, atje ka qenë, pastaj kaloi ku është universiteti, karshi maternitetit, atje ka kaluar në vitin 1943. ... Dhe kështu librin “Nëna” unë e mora, ma dha ai shoku dhe më tha: Shiko, mos ia jep askujt, lexoje ti dhe ma kthe mua. Mirë i thashë unë, dakord. Tërë natën e natës lexova librin “Nëna”, të nesërmen e mora me librat e shkollës dhe shkova në shkollë. Isha në një bankë me Manushin, dhe kur, nuk më kujtohet çfarë mësimi ishte, profesori po shpjegonte, unë nxjerr librin dhe ia kaluar Manushit nën bankë. Ai ma largon mua dhe nxjerr nga banka e tij po librin “Nëna”, ma kalon mua. Çfarë kishte ndodhur? Edhe ai kishte takuar një shok tjetër komunist që i kishte dhënë librin për ta lexuar, dhe ai udhëzimin e kishte të mos ia jepte shokut, askujt. Mirëpo midis ne të dyve kishte kaq shumë shoqëri, kaq shumë besim tek njëri-tjetrit, saqë këto lloj udhëzimesh nuk pinin ujë.
Ju thatë, kishit takuar një tjetër shok komunist, ju e quanit veten komunist që në atë periudhë...?!
Jo, ndenja jonë ishte, por nuk kishim ide për komunizmin.
Kur filluan të qartësoheshin, se faktikisht romani “Nëna”, nga ajo që kemi në teorinë e letërsisë, përpara ’90, konsiderohej si romani i parë i realizmit socialist në letërsi. Por, kur filluat ju të kuptonit që kishte një ideologji tjetër, që quhej komunizëm, që kishte këto ide?
Sigurisht në atë kohë, bashkë me librin “Nëna” filluan dhe idetë për komunizmin. Por, duhet pasur një gjë parasysh, shumë pak për komunizmin është folur tek ne përpara lufte sepse tema themelore ishte lufta nacional-çlirimtare.
Pra më shumë ishte nacionalizmi sesa ideologjia komuniste?
Më shumë lufta kundër fashizmit. Kur Bashkimi Sovjetik hyri në luftë në 1941, ndjenja patriotike u shtua më shumë.
Ju i ndiqnit në atë kohë këto zhvillime përmes radios?
I ndiqnim përmes radios, në atë kohë.
Çfarë dëgjonit në atë kohë?
Radio Londra, ajo dëgjohej më shumë, ajo transmetonte të dhënat e luftës, qoftë në frontin rus, qoftë në frontet e tjera ku luftonin anglezët, më vonë edhe amerikanët.
Kur ratë në kontakt për herë të parë në një celulë komuniste?
Unë e kam shkruar edhe në libër. Ju e dini nga historia që Partia Komuniste u krijua në nëntor të vitit 1941. Kurse organizata e Rinisë Komuniste është krijuar në 20 janar të vitit 1942. Unë jam pranuar në rininë komuniste menjëherë, që në janar. Por, isha në grupet e rinisë komuniste që përpara, që nga dhjetori apo nëntori. Por futur në rininë komuniste, në janar.
Çfarë do të thoshte të futeshe në rininë komuniste?
Domethënë një organizatë ku futeshin disa të rinj, jo të tërë, ata që e ndjenin veten të gatshëm për të luftuar për çlirimin e vendit tonë, të Shqipërisë, por jo vetëm kaq, por edhe që kishin simpati për idetë komuniste.
Kush ishte udhëheqësi i asaj organizate ku ju u pranuat?
Në atë kohë sekretari i Rinisë Komuniste ishte Qemal Stafa.
Ju e keni takuar Qemal Stafën?
Atë e kam takuar pikërisht në janar të 1942. Në 21 janar është përvjetori i vdekjes së Leninit dhe në një shtëpi ilegale...
Afër qendrës së Tiranës?
Brenda qytetit, diku andej nga lagja e pishës, është tek “Pazari i Ri”, pak më tutje. Aty Qemal Stafa foli për Leninin, për jetën e tij.
Menjëherë kuptove që ky ishte udhëheqësi i Rinisë...?!
Po po, ai u prezantua.
Ky ishte takimi i parë dhe i fundit?
I fundit, se nuk e takova më, më 5 maj Qemali u vra.
Ku ishit më 5 maj dhe ku e mësuat vrasjen?
Ishim nxënës në shkollë, në gjimnazin e Tiranës dhe kur erdhi lajmi që u vra Qemal Stafa. Atëherë u bë në gjimnaz, erdhi një shok, ilegal ishte, i cili foli në një pushim aty, erdhën të tërë nxënësit. Ai vetëm dha një përshëndetje për Qemal Stafës.
Po mund të bëheshin hapur këto gjëra në atë periudhë?
Kjo u bë hapur, por ishte brenda mureve të shkollës dhe nuk futej njeri.
A flitej për një vrasje të dyshimtë të Qemal Stafës, për ndonjë tradhti?
Në atë kohë jo.
Po më vonë?
Më vonë kemi lexuar, edhe sot e kësaj dite lexon gjithmonë materiale të ndryshme për atë.
Për ju ka pasur diçka të dyshimtë në vrasjen e tij?
Nuk ka pasur ndonjë gjë, ishte një rastësi që ndodhi, meqë një shoku i zunë, kishte dokumentin e shtëpisë, rastësisht i gjeti policia në shtëpi dhe pikë.
Kur vendosët të dilnit partizan?
Në prill të vitit 1943, mua dhe Manush Alimanin, na njoftuan, duhet të shkonim në shtëpinë e Zeqe Agollit sepse na kërkonte Nako Spiru.
Nako Spiru në atë kohë çfarë ishte?
Ishte sekretar i parë i Rinisë Komuniste, kishte zëvendësuar Qemal Stafën. ... Dhe të dy ne, nga shkolla, ishim në mësim, ikëm të dy, shkuam tek shtëpia e Zeqiut, gjetëm Nakon. Ai na tha të dyve: Ju nesër do të ikni nga Tirana. Mua më thotë që ti do të ikësh në Berat dhe do të punosh me rininë komuniste atje. Manushit i thotë ti do të ikësh në Shkodër dhe do të punosh me rininë komuniste në Shkodër. Kur i thashë unë kur duhet të shkoj. Nesër më tha. Atëherë i thashë unë, tani të ndahemi nga shkolla e tëra. Nga të tëra na thanë. Dhe efektivisht ashtu u bëmë. Është ndarja ime e fundit e imja me Manush Alimanin, i cili atë ditë shkoi në Shkodër, të nesërmen edhe unë shkova në Berat. Në Berat unë kam punuar me lirinë komuniste deri në mars të vitit 1944, në Skrapar, në të gjithë rrethin e Beratit.
Në zonën e parë operative...
Po, ajo ishte zona. Pastaj në mars të vitit 1944 kam hyrë në brigadën e 7-të, që u krijua në atë kohë, në seksionin politik të brigadës, për rininë, përgjegjësi i rinisë në seksionin politik të brigadës.
Ky ka qenë posti i parë politik që ju keni marrë. Domethënë përgjegjësi i rinisë...?
Po. Pastaj posti i dytë në këtë plan ka qenë në divizionin e dytë, në gusht të 1944, në divizionin e dytë që u krijua, kam qenë edhe atje në seksionin politik të divizionit, prapë përgjegjës politik për rininë. I treti, sapo u çlirua Shqipëria në dhjetor të 1944, më emëruan komisar politik në divizionin e pestë, që vazhduam në Jugosllavi, në Kosovë, vazhduam ne deri në maj të vitit 1945.
Kur keni dëgjuar fillimisht për Enver Hoxhën dhe më pas takuar?
Herën e parë e kam parë Enver Hoxhën. Ka qenë kjo në demonstratën e parë që është bërë në Tiranë, në tetor të vitit 1941.
Si e njohët që ishte Enver Hoxha?
Në këtë demonstratë, në një moment të caktuar, nga fundi i demonstratës, ne të rinjtë, pasi kishim bërë një xhiro nëpër qytet dolëm tek sheshi “Skënderbej”. Në atë kohë karabinieria italiane sulmon të rinjtë dhe filluan të godasin me shkopinj, me bajoneta, me këto. Në atë moment ne të rinjtë pamë një burrë të gjatë, i cili u fut në mes dhe zuri atje komandantin e karabinierëve, që ishte kolonel ai, e zu për fyti, i ra një grusht dhe e rrëzoi përtokë. Të tërë ne: Kush është ky? Disa që e njihnin, Enver Hoxha. Këtu e kam dëgjuar për herë të parë.
Pra ky moment nuk ka qenë legjendë e propagandës komuniste, se është shkruar...
Jo jo, e pamë me sytë tonë. Atëherë nuk e kam takuar.
Kur e keni takuar?
Në vitin 1942, pasi ishte bërë partia etj., ky rrinte në shtëpinë e Zeqi Agollit, ilegal. Me Zeqiun unë isha shumë shok dhe shpesh shkonim në shtëpinë e atij për të bërë detyrat e shkollës. Një ditë vajtëm atje, bëmë ato detyrat, kur dalim nga dhoma e detyrës, po zbrisnim poshtë, kur në korridor na del përpara Enver Hoxha. E para herë e shikoja. Ai i tha Zeqiut, ky është shoku yt që më ke folur. Po, i tha Zeqiu. Si je më tha, mirë i thashë unë. Po mësoni, mësuam i thamë. Duhet të jeni nxënës të mirë, më tha. Kaq.
Në atë kohë ju kishit një diference në atë kohë, 15-16 vjet?
17 mundet.
Ju e dinit që Enver Hoxha ishte udhëheqës i Partisë Komuniste?
Po po, dihej.
Më pas si shkuat?
Takimin tjetër me Enver Hoxhën e kam bërë në mars të 1944, u bë një kurs teorik për disa kuadro të rinisë, jo vetëm të rinisë, të partisë, të brigadave, të jugut. Ishin vetëm Qarku i Korçës, Vlorës, Gjirokastrës dhe Beratit. U bë kjo në Panarit të Korçës. Atje ishin jo vetëm Enver Hoxha, por ishte edhe Koçi Xoxe, Bedri Spahiu, Ymer Dishnica etj., të cilët bënin një kurs teorik, aty ka folur Enver Hoxha, aty e kam takuar, pasi më thirri në mënyrë të veçantë. Më tha, ti nuk do të jesh më në rininë e Beratit, do të kalosh në brigadë.
Ky ka qenë momenti që ju bëtë kalimin...
Kalova partizan në brigadën e 7-të.
Dallonte në atë kohë Enver Hoxha, ishte i qartë, kishte oratori?
Dallonte. Mbaj mend në atë mbledhje, ai foli për çlirimin e vendit dhe çfarë detyra i dalin vendit tonë në prag, menjëherë. Me një fjalë, hapi një perspektivë përpara nesh që jo vetëm çlirimi do të vij shpejt, por edhe çfarë duhet bërë në ditët e para të çlirimit.
Ky ishte takimi i fundit i juaji gjatë luftës?
Pas kësaj e kam takuar në Kongresin e Rinisë, në gusht të 1944, në Skrapar. Pastaj e kam takuar në fund të luftës, në dhjetor të 1945, ku u emërova komisar politik i divizionit të 5. Më thirri dhe më dha udhëzime se çfarë duhet të bëjmë ne atje, sidomos më foli shumë gjatë për Kosovën, çfarë duhet të bënim ne me kosovarët, si duhet të silleshim, si duhej rinia e Kosovës, kuadrot e Kosovës, me qëllim që populli i Kosovës të zhvillohej, të fitonin ato tiparet e domosdoshme për të qenë një vend si Shqipëria, i lirë, i pavarur.
Keni qenë i ftuar në dasmën e Enver Hoxhës?
Jo.
Nexhmijen e keni takuar përpara?
E kam takuar. E kam takuar në Kongresin e Helmsit, në rini, në atë kohë. Pastaj më vonë e kam takuar shpesh.
Dihej që ajo ishte e dashura e Enver Hoxhës në atë periudhë?
Në Kongresin e Helmsit e dinim që ishin fejuar të dy.
Dihej që ishte diçka serioze...
Po, që ishin të lidhur të dy bashkë, pastaj ajo përfundoi në martesë.
Pasi u kthyet nga ish-Jugosllavia, si u ingranuat në jetën e pas luftës në Shqipëri...?!
Unë në Jugosllavi kam qenë në fund të muajit mars dhe gjysmën e muajit prill, kemi qenë deri në Bosnjë, në atë kohë. Prej atje jemi kthyer në Tiranë, unë. Sepse u bë Kongresi i II-të i Bashkimit Rinisë Anti-Fashiste dhe efektivisht kalova nga divizioni i V-të, kalova në komitetin qendror të rinisë anti-fashiste, por gjithmonë me detyrën si përgjegjës i rinisë të gjithë ushtrisë. Ja 2-3 muaj kjo punë dhe pastaj vazhdova në rini, të punoj si sekretar i Komitetit Qendror të Rinisë dhe filloi jeta ime në rini politike.
Më pas në Bashkimin Sovjetik për studime...?
Për studime kam vajtur në 1951 deri në vitin 1954.
Studiuat për filozofi?
Filozofi, Ekonomi Politike.
Në atë kohë ju ishit njohur me bashkëshorten tuaj?
Unë në atë kohë isha njohur përpara, që gjatë luftës.
Ishit njohur në formacionet partizane?
Jo, ajo nuk ishte partizane, ajo ishte e re komuniste. Jam njohur me të në një konferencë të rinisë që është bërë në Priskë të 1944, atëherë jam njohur. Pas çlirimit kemi vazhduar njohjen tonë. Në vitin 1950 jemi martuar.
Para se të shkonit për studime?
Përpara. Ajo shkoi për studime në Moskë. Në 1951 shkova unë, jemi takuar atje në Moskë. Ajo mbaroi dhe u kthye në Shqipërinë, unë vazhdova studimet e mia.
A është e vërtetë apo legjendë që gjatë kohës së studimeve tuaja jeni njohur edhe me Gorbaçovin?
Jo, nuk është e vërtetë, është legjendë. Megjithëse unë kam marrë vesh që në atë kohë paska studiuar edhe ai, por jo në atë shkollë ku isha unë, në një shkollë tjetër. Por jo, nuk jam njohur. Me Gorbaçovin nuk jam takuar asnjëherë.
As më vonë?
Asnjëherë.
I keni dëgjuar këto që keni qenë në një klasë?
I kam dëgjuar, të tëra historitë, por jo.
Do të donit ta njihnit?
Sigurisht kam qenë një herë në Moskë, vajtja për vizitë, nga 2002 edhe nuk e kërkova ta takoj, më thanë që kishte një institut ku punonte, por nuk shkova. Nuk doja, nuk kisha interes.
Nuk kishte më kuptim?
Kur doja unë po.
Kur keni dashur më shumë në fakt ta takonit?
Do të doja unë ta takoja, në vitin 1988-1989, atëherë kur filluan ndryshimet e mëdha, atëherë ishte interesante.
Në periudhën e shkollës në BS, keni njohur ndonjë personazh që më vonë u bë i rëndësishëm politikisht?
Jo, nuk ka pasur të tillë. Në atë kohë duke qenë sekretar i rinisë, merrja pjesë në federatën botërore të rinisë. Kam njohur disa personalitete, që më vonë u bënë të tillë.
Të cilët janë?
Për shembull, Berlinguerin e Italisë, që u bë sekretar i përgjithshëm i Partisë Komuniste italiane. Kam njohur disa kuadro çekë, rumunë.
Në kohën kur ishit në shkollë, në BS, e kuptonit që kjo ishte ajo pjesa e fundit e përgatitjes suaj për t’u katapultuar në linjat e larta politike të Shqipërisë së asaj periudhe, apo kjo ishte larg?
Por në fakt, kur kam shkuar unë atje, në 1951, unë isha anëtar i Komitetit Qendror të Partisë së Punës që në Kongresin e parë, që në 1948 dhe isha sekretar i komitetit qendror të rinisë në atë kohë. Kështu që, kisha hyrë në radhët e udhëheqës së partisë. Pastaj në Kongresin që u bë më pas në 1956, pasi u ktheva nga BS, u zgjodha kandidat i byrosë politike dhe në 1960 u bëra anëtar i byrosë politike.
Në këtë mënyrë, jeta juaj u shënjua se do ët ishit në pjesën e kupolës së PPSH?
Po po, u futa në nivelet e larta të partisë.
Kush ishin sfidat me të cilat përballohej Shqipëria në këtë periudhë dhe a ishte kjo momenti i prishjes me Bashkimin Sovjetik?
Menjëherë pas çlirimit të vendit, Partia e Punës, detyrë themelore kishte rindërtimin e Shqipërisë, që ishte një punë kolosale, se vendi ishte i shkatërruar totalisht. Nuk flas më për shtëpitë e familjarëve, fabrika sa kishte në atë kohë, të gjitha urat e Shqipërisë, të gjitha ishin shkatërruar. Kështu që, vendi kishte nevojë për rindërtim. Por jo vetëm kaq, vendi kishte nevojë edhe për një zhvillim industrial dhe bujqësor. Kjo ishte edhe një nga misionet e mëdha të Partisë në atë kohë, të ndërtonte vendin, të fuste zhvillimin e ekonomisë së vendit. Një gjë dua ta theksoj, shpeshherë njerëzit e harrojnë, 90% e popullit në 1945 e popullit ishte analfabet dhe në 1990, 60% e rinisë sonë ishte me shkollë të mesme, një ndryshim kolosal, jo më analfabet që nuk kishte. Tani kanë filluar një çikë analfabetët. Kishte 150 mijë djem dhe vajza që mbaruan shkollat e larta në Shqipëri. Pati një zhvillim kolosal në atë drejtim. E theksoj këtë se shpeshherë harrohen. Marr problemin e dytë, ato që kanë të bëjnë me jetën e njeriut...
Merrni pjesën pozitive të sistemit...
Ato marr unë, se ato harrohen shpesh. Marr pjesën e shëndetit të njerëzve, 45 vjet ishte mosha e njeriut në atë kohë, vdisnin nga malaria, sifilizi, tuberkulozi, që ishin masive. Për t’i zhdukur këto u bënë gjithë ato investime të mëdha, se duheshin tharë kënetat, duheshin zhdukur malarien etj,. Arriti që jeta e popullit shkoi në 70 vjeç.
Këtë konsideroni si arritjen e dytë më të rëndësishme...
Medoemos. Këto kanë kushtuar, nuk janë bërë me frymën e shenjtë. Ju shikoni sot, ka filluar analfabetizmi.
Kë konsideroni tjetër si arritje të asaj periudhe?
Doni të marr elektricitetin. Ky është gjithashtu një përparim i madh. Të gjitha këto që kanë kushtuar shumë energji. Unë mbaj mend, më kujtohet, në 1957 kam qenë ministër i Arsimit, kemi hapur shkolla, kemi dërguar mësues për 4 nxënës në malësi. 4 nxënës, mësues. E keni parasysh sa kosto për shtetin?! Dua të them, është gjynah të harrohet ajo që është bërë. Është bërë një gjë kolosale. Pa dyshim që ka mungesa të tjera sa të duash.
Ju thatë tre arritje, kush mund të jenë tre gabimet e mëdha që ju konsideroni për atë periudhë, e parë me sytë e tanishëm?
Unë nuk quaj gabim kolektivizimin, përkundrazi ishte i nevojshëm. Sepse edhe parimi i asaj shoqërie ishte shoqëri kolektive.
Ndalimin e fesë e konsideroni gabim?
Ndalimi i fesë ishte gabim, nuk ka dyshim, ishte një nxitim i joni.
Luftën e klasave e konsideroni gabim?
Lufta e klasave vetë nuk ishte gabim si luftë klasash, mënyra se si është zhvilluar ka pasur gabime. Luftë klasash bëhet edhe sot.
Jo, nuk quhet e tillë.
Nuk doni t’i vendosni emrin. Luftë klasash është edhe sot efektikvisht.
Po izolimin total të Shqipërisë e konsideroni gabim?
Sigurisht izolimi i vendit tonë pa dyshim mund të quhet gabim. Izolimi i vendit tonë është padyshim edhe ajo mund të quhet gabim i joni, nuk është meritë, por duhet pasur parasysh rrethanat në të cilat vepronte vendi ynë. Mos harroni një gjë, se shpesh njerëzit e bëjnë historinë duke harruar. Ndaj Shqipërisë së vogël, doli Jugosllavia kundër, Greqia ishte kundër, Italia ishte kundër, një vend i vogël i rrethuar nga këto tre vende, ishte një rrezik për lirinë dhe pavarësinë e vendit tonë. Doli më vonë BS që u kundërvu, nuk ishte thelbësore me BS çështja ideologjike, por ishte pikërisht çështja e mbrojtjes së lirisë dhe pavarësisë së vendit tonë.
Po të dënuarit politik dhe heqja e pronës, konsiderohet si gabim? Pra mund të bëhej ndryshe?
Heqjen e pronës nuk e quaj gabim, se ajo ishte teoria e kohës. Ne kërkonim një barazi të popullit. Për sa i përket disa momenteve të ndryshme në luftën e klasave, nuk ka dyshim që unë mendoj se nuk janë të drejta, janë bërë gabim. Domethënë gjëra të tilla ka pasur, gabime të tilla, që janë dënuar njerëz të pafajshëm, ka pasur raste të tilla. Këtu në daç organet e Sigurimit të Shtetit, në daç organet e partisë, shpeshherë kanë bërë atë që quhet luftë klase, më tepër nga çfarë duhej, në drejtime nga ndonjëherë jo të saktë. Pa dyshim që gjëra të tilla ka pasur, nuk është se mohoj prirje të tilla të gabuara. Por, kjo nuk do të thotë që e tëra ka qenë bosh, e tëra ka qenë keq. Por duhet pasur parasysh mirë momentet historike. Të kishe kundër këto që përmenda, iu shtua dhe BS, nuk ishte e lehtë, ishte shumë e vështirë.
Edhe Jugosllavia ishte komuniste, por kishte liri lëvizjeje, por edhe vendet e tjera të ish-kampit komunist të asaj periudhe, që ndaheshin nga Muri i Berlinit dhe në lindje, Çekia, Polonia, Hungaria, ka qenë një tjetër lloj komunizmi...
Ata ishin një lloj tjetër, ishte tjetër mentaliteti i tyre. Në atë kohë mbaj mend që në këto vende bënin koncerte dhe grupet e rrokut, ndërkohë që këtu gjithçka ishte e mbyllur, dhe e izoluar...
Dhe fituan me rrokun?
Sigurisht, se e bënë ndryshimin e sistemit dhe integrimin në këtë sistem sot shumë më butë se sa ne dhe janë në nivel ekonomike shumë më lart se ne akoma. Ne nuk e kemi krahasuar dhe nuk e krahasojmë veten kurrë në atë kohë, as me Çekosllovakinë, apo të tjera, kishim linjën tonë, ata kishin linjën e tyre, ishin tjetër konceptim mbi shoqërinë.
Pse duhet të ishte tjetër kur koncepti për komunizmin dhe socializmin si teori ishin një dhe në praktikë ishin dy? Ne ndryshe ato ndryshe.
Varet se si i shikon problemet. Pse ndryshe ishte Kina, ndryshe ishte Bashkimi Sovjetik? Edhe sot.
A lidhej kjo me atë që teprimet kanë lidhje ndoshta me faktin që siç thuhet, Enver Hoxha donte të forconte pushtetin e tij, duke qenë në mënyrë të mbyllur ishte thjeshtë për të të siguronte primatin...
Nuk mendoj se kjo lidhej me interesat e Enver Hoxhës, kjo lidhej me interesat e Shqipërisë, me konceptin jo vetëm të Enver Hoxhës, por të gjithë sistemit tonë të asaj kohe që të mbrojmë lirinë dhe pavarësisë së atdheut tonë. Në mbrojtje të kësaj ne u mbyllëm ashtu. Këtu interesi kryesor ishte të mbronim lirinë dhe pavarësinë e atdheut.
Kjo mbrojtje e lirisë dhe pavarësisë së atdheut do të thoshte mbrojtjen e pushtetit tuaj?
Jo, nuk ishte pushteti jonë. Nëse e do më mirë, ja mbaroi ai pushtet, çfarë doli? Asnjë nga udhëheqësit e Partisë Punës së Shqipërisë, duke filluar nga Enver Hoxha, nuk fituam asnjë gjë, nuk fituam asnjë shtëpi, të gjithë pa tokë dolëm.
Kishit frikë se humbnit këto privilegje që kishit.
Cilët?
Kishit statusin e anëtarit të Byrosë, kishit vilë në Bllok.
I kishim se ishin tonat. E para, nuk mund të konceptohet shefi i vendit, udhëheqësi i vendit i lidhur me një shtëpi apo katandi, interesat, problemi është me interesat e tërë vendit, ajo ishte themelore. Ai ishte thelbi i të gjithë teorisë, ajo mbyllje ishte e mbyllur me atë interes të madh që kishim ne për të mbrojtur vendin. Ne mendonim që kështu e mbrojmë dhe ishte në një farë mënyrë. Domethënë jo ne e mbrojtëm, por e mbrojtëm efektivisht lirinë dhe pavarësinë e vendit. Mos harro, unë kam takuar tani pas lufte edhe udhëheqës të vendeve të ndryshme. Për shembull, me italianë, që kemi diskutuar këtë që po bëjmë bashkë. U kam thënë, mirë ne u mbyllëm po ju pse s’u hapët ndaj Shqipërisë? Pse s’propozuat ndonjë gjë? Ma thanë hapur, edhe ne kishim frikën tonë, se Shqipëria bënte pjesë në zonën e influencës së BS dhe po të ndërhynim ne për ndonjë gjë për të ndihmuar Shqipërinë, kishin frikë se mos tërhiqnim goditjet nga BS.
Ju thoni se në 45 vjet ju nuk keni marrë asnjë sinjal hapje nga Perëndimi?
Nuk kemi marrë efektivisht.
Nëse do të merrnit sinjale, do i mirëprisnit?
Nuk e di. Efektivisht në 1984, anglezët dhe amerikanët kërkuan që të bisedonim lidhur me çështjen e kanalit, incidentin e kanalit, për gjyqin e Hagës, por kishin të bllokuar floririn e Shqipërisë. Enver Hoxha autorizoi në atë kohë, të diskutohet për këtë çështje.
Kë autorizoi?
Ministrinë e Jashtme tonën, lidhur me arin dhe me incidentin e kanalit e Korfuzit. Kjo ishte një përhapje, ishte fleksibël, donim ne për t’u hapur, por kjo nuk justifikon mbylljen e përgjithshme tonën.
Zoti Alia, ju keni reflektuar dhe njohët disa nga gabimet e asaj periudhe. Sa nga këto gabime ia njihni dhe Enver Hoxhës? Kush kanë qenë gabimet e Enver Hoxhës, e parë nga ky kënd sot.
Unë nuk mendoj kështu, unë mendoj se ajo që është bërë mirë dhe që ajo është bërë keq, ka qenë kolegjiale. Nëse ka pasur gjëra të mira, ka bërë Enver Hoxha, i kemi bërë të tërë. Nëse ka pasur gjëra të këqija, i ka bërë Enver Hoxha, i kemi bërë të tëra.
Ju e njihni si gabim të Enver Hoxhës faktin e gjatë 25 viteve, disa nga bashkëpunëtorët e tij të afërt, të punës më vonë, u eliminuan më vonë në të ashtuquajturën grupe armiqësore. A ishte kjo një përpjekje e tij për ta pasur fushën rreth e rrotull tij të pastër që askush të mos ia vinte në dyshim, ka lidhje kjo gjë?
Unë e theksoj edhe njëherë, nuk i krahasoj kështu dhe nuk i gjykoj kështu gjërat. Se më thua ti Enver Hoxhës, pse mos të them Mehmet Shehut, për shembull, pse të mos them Ramiz Alisë.
Se Mehmeti ishte viktimë vetë më vonë...
Jo jo, po përpara 1980...
Mehmeti ka qenë më aktiv se Enver Hoxha?
Të gjithë kanë qenë aktivë. Unë të thashë s’i ve gisht as atij, unë quaj se të gjitha veprimet kanë qenë veprime që lidhen me një vijë të partisë, që kishin një vijë të caktuar partisë, që përgjigjeshin të gjithë. Nuk dua të vej gisht.
Duke menduar nga distancë kohore, 20 vjet pas rrëzimit të komunizmit në Shqipëri. Mos u teprua pak me këto dënimet e shokëve tuaj të asaj periudhe, a ka pasur teprime?
Ky është një problem tjetër. Unë e thashë, kjo hyn në kuadrin e asaj që thamë përpara, në zhvillimin e luftës së klasave, e cila pa dyshim që është tepruar, pa dyshim ka kaluar kufijtë e realitet. Në këtë kufij të realitet përfshihen edhe raste të tilla. Unë e kam thënë edhe në një vend tjetër, jo në këtë libër, s’e mbaj mend në e kam shkruar, disa gjeneralë u akuzuan dhe u dënuan si tradhtarë të atdheut të lidhur me të huajt etj..
Pa qenë të tillë...
Sigurisht që pa qenë, ata u dënuan. Çfarë ndodhi? Ndryshoi sistemi. Në këtë sistem të ri të demokracisë pluraliste, të gjithë këta njerëz nuk u hodhën në kampin kundërshtar, përkundrazi vazhduan të jenë me atë parti me të cilin kishin qenë, ose në atë bllok që kishin qenë...
Megjithatë kjo nuk i ngushëllon plagët e familjeve të tyre...
Dakord, ky është një tjetër problem.
Përveç gjeneralëve që ju i quani një tejkalim të së drejtës për t’i dënuar deri në atë masë që u dënuan, kush tjetër ish-udhëheqja e lartë e asaj periudhe, apo ish-ministra, mendonin se në një farë mase është tejkaluar e drejta për ta dënuar? Kë konsideroni që nuk ishin fajtor dhe u dënuan si të tillë? Për shembull, Todi Lubonja, Kiço Ngjela etj,.
Në librin tim kam folur për Todi Lubonjën, sepse mendoj se ai grup i Todit, i atyre shokëve që ishin, grupi i kulturës, ata u dënuan, por për mendimin tim ishte një veprim i nxituar. Nuk ishin ata fajtorë për atë çështje, unë kam qenë vetë pjesëtar, madje në atë grup edhe unë kam marrë dënim. Në atë mbledhje që janë dënuar ata. Mendimi im ka qenë që nuk duhesh shkuar në ato ekstreme ku shkoi dënimi, por nuk mund të them këtë gjë për Mehmet Shehun. Nuk e them dot...
Çfarë nuk thoni dot se Mehmet Shehu...
Ai ia bëri vetes.
Në ç’kuptim?
Të gjithë procedurën, deri tek vetëvrasja.
U vetëvra apo e vetëvranë?
Ai u vetëvra.
A u detyrua nga rrethanat të vetëvritej?
Nuk besoj se asnjë njeri në botë nuk vret veten nëse nuk ka rrethana të atilla që e çojnë në vetëvrasje. Unë jam i bindur që Mehmeti vrau veten sepse nuk duronte dot kritikat, vërejtjet e ndryshme. Ajo psikozë që mundonte Mehmetin u duk në Kongresin e Partisë, nëse ju kujtohet në atë kohë. Mehmeti nuk kishte gjallëri në shkathtësinë e tij, përkundrazi, megjithëse ai foli, por më tepër recitoi se sa foli.
Një nga familjarët e Mehmet Shehut më ka thënë që në periudhën kur kritikohej, kur ishte vënë në shënjestër për veprimtarinë e tij, e kështu me radhë, sigurisht që nuk mund të thoshte se ky ish-luftëtar i luftës së Spanjës, apo ky njeri që kishte 26 vjet që udhëhiqte vendin si Kryeministër të pranonte kritikat e Leka Çukës, Pali Miskës, të cilët kishin ardhur nga klasa punëtore dhe kuptohej tha që në këtë mënyrë ai ishte shenjëstruar që të përfundonte si të gjithë ato grupe të tjera, me dënim, ndoshta me pushkatim e kështu me radhë. A është kështu?
Jo, ai që të ka thënë ty e ka gabim. Në ç’kuptim? Gabimi është këtu, nuk është fjala për kritikat e X-it apo Y-it. Kur bëhet një mbledhje, kur diskutohet për një gjë që dikush ka bërë një gabim kanë të drejtë të flasin të tërë pjesëtarët e mbledhjes, nuk shihet që është me xhaketë apo xhaketë. Unë nuk besoj se Mehmeti është ofenduar pse ka bërë kritikë X-i apo Y-i. Unë jam i bindur për veten time për këtë, që Mehmeti shkoi në vetëvrasje sepse kuptoi që ishte një gjë e rëndë për të, sepse të gjithë, jo vetëm, por partia e shikonte në përgjithësi.
Ku ishte gabimi që kishte bërë Mehmet Shehut?
Gabimi i rëndë që bëri Mehmeti ishte ai gabim që Mehmeti e dënonte vetë dhe ka dënuar shumë njerëz për atë gabim, që lejoi fejesën e djalit me një familje që konsiderohej në atë kohë e deklasuar. Mehmeti këtë gjë nuk e bënte për të tjerët.
Mos ishte një kurth që iu bë Mehmetit?
Jo, e zgjodhi vetë. Unë nuk diskutoj problemin si e bëri, qysh e bëri.
Ky është mëkati më i madh që ka bërë Mehmet Shehut?
Ai është një mëkat që ka bërë.
Ju edhe sot mendoni që Mehmet Shehu ishte një poliagjent?
Ah ky është një tjetër problem. Ky problem është tjetër. Për sa i përket asaj që thuhet për Mehmetin, unë për vete personalisht nuk kam ditur se çfarë dokumentesh kishte. Pasi u vra Mehmet Shehu, mua më thirri në zyrë Enver Hoxha dhe më pyeti, tha je ti në dijeni të atyre dokumenteve që na kanë ardhur në 1964 nga Vjena lidhur me Mehmet Shehun. Unë me të vërtetë nuk dija gjë dhe i thashë jo, nuk jam dijeni. Më tha që kanë ardhur atëherë disa dokumente me të cilat tregohej se Mehmet Shehu ishte agjent i anglezëve, por unë dhe Hysniu i lexuam, i pamë, por konkluduam që mund të ishte një provokacion i rusëve për të na përçarë.
I kishte sjellë ambasada jonë, ku i kishte marrë?
I kishte dorëzuar një X njeri, i panjohur, pa emër. Këto dokumente Enveri u ngrit nga tavolina e tij, shkoi në kasafortën e Hysniut, kishte vdekur, nga atje i nxori dhe m’i dha mua, shikoji tha. Unë i pashë një e nga një, skeda, anglisht ishin të tëra. Me porosi të tij i mora dhe i çova për përkthim.
Këto ishin materiale të shkruara në mënyrë të thjeshtë, apo ishin dokumente komprometuese që Mehmet Shehu kishte firmosur diçka ose...
Jo s’kishte firmosur, ato ishin skeda, ku Mehmet Shehu pretendohej të ishte agjent. Më vonë në 1987 ambasadori jonë në Argjentinë, merr nga një njeri prapë, një amerikan, një letër, në të cilën thotë se dokumentet që u janë dhënë ju në Vjenë janë të sakta. Ky ambasador, në atë kohë, dërgoi një letër për Komitetin Qendror të Partisë. Unë e kam marrë atë letër, në mbledhjen e parë, në fund të mbledhjes, ua kam lexuar anëtarëve. U thashë që po ua lexoj këtë letër, i thashë unë nuk dua asnjë koment, asnjë diskutim, thjesht ua lexova për dijeni dhe kjo letër të futet në arkiv, duhet të jetë në Arkivin e Shtetit. Pse unë nuk kërkova diskutim? Sepse janë diskutime në erë.
Ju mos e lexuat me qëllimin që t’i mbushnit mendjen, shokëve tuaj të Byrosë se Mehmet Shehu ka qenë agjent dhe unë meritoja të isha pasardhësi i Enver Hoxhës?
Jo jo, s’kam të atilla punëra. Unë e lexova se erdhi, se po ta kisha futur në sirtar, sot e pe ti, ai djali doli dhe e bëri botërisht, po të mos e kisha lexuar unë, sot do të ngriheshin të gjithë dhe do të thoshin pse e ke fsheh.
Vërteton kjo realisht që Mehmet Shehu ka qenë agjent?
Unë them këtë gjë në libër, që këto janë lexuar, janë të shkruara, por a janë të vërteta, askush s’e thotë dot. Nuk ka asnjë dokument që të thotë këto janë të vërteta. Çfarë do të thotë të thuash që janë të vërteta? Ato janë, X-i bëri këtë, takojeni filanin, merrni të dhëna nga filani. Unë mund të them sa të duash. Derisa nuk ka ndonjë dokument që ky ka qenë, ma vërtetoi, tani s’them dot. Nëse më bën mua pyetjen a ka qenë? Unë të them s’di gjë, s’mund të them që ka qenë apo s’ka qenë. S’kam asnjë dokument.
Për ata që kanë dyshime se Mehmet Shehu mund të jetë vrarë, si mund t’i hiqen këto dyshime, duke pasur teori që ka bërë rrugë të nëndheshme poshtë vilës...
Kur është vetëvrarë Mehmet Shehu, të nesërmen në mëngjes më mori në telefon oficeri i tij, Ali Çeno. Më mori në telefon dhe më thotë, ore ky ka vrarë veten. Kush ky, i thashë unë. I the kujt i thashë unë. Po tha, njoftova ministrin e Brendshëm. Në atë kohë ishte ministër Feçor Shehu. Mirë i thashë unë.
Si është e mundur që ju u njoftuat në mëngjes kur ajo ka ndodhur në 1 të natës, kur ishte zbuluar në atë kohë...
Nuk e di këtë. Në atë kohë vajta menjëherë tek Enveri, ia thashë kështu-kështu. Enveri u shtang në vend, mbeti tha pse e bëri këtë. Në këtë kohë vjen Kadri Azbiu, që i kishte thënë Feçori dhe erdhi ai.
Kadriu në atë kohë çfarë ishte?
Ministër i Mbrojtjes. Edhe Enveri i tha Kadriut, ore meqë erdhe ti shko në shtëpinë e Mehmetit mos ka lënë ndonjë gjë. Vajti Kadriu dhe kishte lënë një letër Mehmeti, është bërë publike. Kaq është kjo ngjarje në atë kohë, kaq mund të them për figurën e Mehmetit. Nuk mund të them unë personalisht se ishte i tillë. Për mua figura e Mehmetit, përveç këtyre fakteve që po bisedojmë, ai ka qenë një njeri i ditur, një kuadër shumë i zoti, nga çdo pikëpamje, përveç luftëtar dhe trim, ishte dhe korrekt. Ai drejtonte Kryeministrinë dhe me mua raportet kanë qenë miqësore, nuk shkonim shumë me njëri-tjetrin. Por kjo s’do të thotë që ne s’punonim me njëri tjetrin, përkundrazi, kur Mehmeti kishte probleme në Këshillin e Ministrave me arsimin, këto i kisha unë, më merrte gjithnjë në telefon. Më thoshte, i ke parë këto materiale që kemi ne, ke ndonjë vërejtje. I thosha unë mendimin tim dhe pikë. Tregon që ishte shumë korrekt.
Ishte vitit 1981 për të cilën po bëhet fjalë, ishin vitet e fundit të jetës së Enver Hoxhës, ishte periudha kur anëtarët e Byrosë, ministrat, të cilët përgjithësisht vinin nga periudha e luftës, ishte brezi i luftës, ishin rritur dhe fëmijët e tyre ishin rritur, kishin filluar martesat e kështu me radhë. Ka një teori sipas të cilës për shkak edhe të sentimentëve prindërore, martesat, fejesat, kunatat e kështu me radhë, fillua dhe krijuan një atmosferë, e llokoçitën bllokun në atë periudhë. A ka luajtur rol kjo gjë dhe a ishte pjesë dhe vetëvrasja e Mehmet Shehut, e kësaj atmosfere, e kësaj lufte dhe për rrjedhojë kishin filluar shikimet kush do të ishte pasardhësi...
Jo, nuk ka gjëra të tilla, s’ka pasur.
Po në përgjithësi në atë kohë?
Nuk janë këto faktorë që kanë përcaktuar qëndrime të ndryshme, vërejtje të ndryshme, llogari të ndryshme për sa i përket rolit dhe veprimtarisë së udhëheqjes së partisë.
Po një luftë e ftohtë, e heshtur, e nënkuptuar ndoshta më shumë, për pasardhësin e Enver Hoxhës ka pasur?
Nuk ka pasur fare. Deri në minutën e fundit të gjithë ne, duke përfshirë edhe mua që po flas, ishim të bindur se pasardhësi i Enverit ishte Mehmet Shehut, veçanërisht pas vdekjes së Hysni Kapos, kjo u bë fare e qartë. Pse? Mehmeti ishte kryeministër, u bë edhe ministër i Mbrojtjes, u bë dhe sekretar i Komitetit Qendror të Partisë, se mori vendin e Hysniut, me një fjalë zuri të gjithë postet themelore në qeveri dhe parti. Të tërë e respektonin.
Mos ishte pikërisht ky moment ku familja e Enver Hoxhës, ndoshta nuk do të ndiheshin të sigurt me Mehmet Shehun si pasardhës. Nexhmije Hoxha ka pasur ndonjë rol në këtë periudhë?
Këto janë të tëra hipoteza që nuk qëndrojnë, nuk kanë lidhje as me ngjarjet që kanë ndodhur.
Pra vdekja e Mehmet Shehut nuk ka lidhje me një...
...Absolutisht nuk ka lidhje, ka lidhje vetëm me veprimtarinë e Mehmetit, me atë që bëri, si u interpretua ajo, si Mehmeti i interpretoi vetë, si Mehmeti e ndjeu veten në ato situata.
Vërtetë ishte kaq e rëndë ajo çfarë kishte bërë Mehmeti, fejesa e djalit me një vajzë të deklasuar, e cila në fakt ishte pjesë e ekipit të kombëtares së volejbollit të femrave, dilte jashtë shtetit me Dinamon, i ati ishte profesor në universitet. Vërtetë ishte kaq e rëndë ajo që kishte bërë Mehmet Shehu?
Me të vërtetë tronditja e Mehmetit është pak e çuditshme. Thelbi është që kushdo që priste një vendim priste të zhvillohej Kongresi i Partisë, që u bë në nëntor të 1981. Shumë njerëz prisnin që në Kongres t’i jepej goditja Mehmetit. Unë mbaj mend ata kineastët, këta që na marrin nëpër filma, më kanë ardhur mua edhe më thoshin, aman thuaj shokut Mehmet të vesh ndonjë kostum tjetër, se kishte veshur një kostum të zi. Ndërkohë që të tjerët ishin me kostume të çelura. Mehmeti ishte nxirë fare, se priste ndonjë gjë nga Kongresi, por s’ndodhi asgjë, mbajti të tëra funksionet. Pra, efektivisht në anën thelbësore se goditja mund t’i jepej aty po të ishte ndonjë hall që duhej dënuar. Jo nuk u bë kjo, ajo mbledhja e Byrosë Politike ishte formale nga një pikëpamje, se s’kalonte dot, formalisht. Unë mendoj, nuk e di, apostafat ishte lënë nga Enveri pas Byrosë Politike që me atë të mbyllej ajo çështje dhe të mbaronte, nuk kishte asnjë qëllim tjetër ajo mbledhje. Por, duket që Mehmeti s’e duroi dot, sigurisht edhe kuptohet nga një pikëpamje po të kesh parasysh karakterin e tij, s’kishte ndonjë motiv tjetër.
Pas vdekjes së Mehmet Shehut, pasardhësi menjëherë u mendua që mund të ishit ju, apo kjo gjë me kalimin e kohës filloi të ngjizej?
Është menduar. Unë për veten time s’e kam menduar, por ishte pak a shumë, se unë kisha edhe funksionin e sekretarit të Komitetit Qendror, u bëra dhe President i Republikës. Kështu që, mora dy funksione.
Atëherë filluat të kuptonit se mund të ishit ju pasardhësi...
Kjo ishte një shenjë që siç duket do të zëvendësoja.
Enver Hoxha ua ka thënë ndonjëherë këtë?
Jo. Në fund, diku nga viti 1984-1985, një muaj përpara se të vdiste, ishim në shtëpinë e tij, unë, Adili dhe Hekuran Isai, po diskutonim për probleme të ndryshme. Ai tha e shikon, unë jam ësmurë, do ta kem të gjatë nuk e di, por tani çdo gjë iu bie juve. Ti, i tha Adilit, interesohu për problemet ekonomike, Hekuranit i tha të merret me problemet e brendshme të vendit. Mua mu drejtua, ti tha, merru me çështjet politike. Ju të tre, na tha, e keni në dorë të gjithë punën. Ky ishte testamenti i tij. E kam shkruar edhe në libër, përveç kësaj asgjë tjetër më nuk ka thënë.
Pas Enver Hohxhës, kur ju u zgjodhët pasardhësi i tij, është përfolur në Tiranën e asaj periudhe por edhe më vonë se Simon Stefani ishte një nga pretendentët për të qenë....
Jo jo, nuk e besoj. S’ka pasur asnjë shenjë, por edhe nuk kishte. S’kishte as të dhënat e nevojshme për të qenë.
Nexhmije Hoxha, pasi vdiq Enveri, është prononcuar në forume që Ramiz Alia do të jetë, apo ishte natyrale dhe s’kishte lidhje?
Zgjedhja ime është bërë pas vdekjes së Enverit. Madje më duket se është bërë para ceremonisë së varrimit. Kam pasur mendimin që të lihej disa kohë, të qetësoheshin gjakrat, nuk doja që të bëheshin me urra, si thonë fjalës. Shumica e shokëve insistuan, thanë të mos lemë kot të diskutime si do të bëhet, kush do të bëhet.
Ju u zgjohet me unanimitet sekretar i parë i Partisë Punës së Shqipërisë?
Po po, nuk pati kundërshtime.
Këto pesë vite nga 1985 deri në vitin 1990 ku u rrëzua komunizmi dhe ndryshoi sistemi. Kë konsideroni si problemet më të vështira që ju përballuat?
Gjatë asaj periudhe dy momente janë me rëndësi për t’u theksuar. Momenti i parë janë vështirësitë ekonomike. Duhet thënë që qysh kur ishte gjallë akoma Enveri, me një fjalë, që nga vitit 1980-1982 e këtej, vështirësitë ekonomike filluan të shfaqen me forcë në Shqipëri. Sigurisht këto ishin pasojë, në radhë të parë, e mbylljes, thonë. Por, ishin edhe pasojë e prishjes së marrëdhënieve tona me Kinën që ndodhën në vitin 1978. Dihet që Kina na ndihmonte shumë, bashkëpunimi me Kinën veçanërisht për ne kishte rëndësi të madhe në fushën ekonomike, qoftë për ndërtime të disa objekteve më të mëdha që kemi pasur ne në ekonomi, furnizimi i bujqësisë me traktor, më kujtohet erdhën 1 mijë traktor nga Kina, përveç faktorëve të tjerë ekonomikë, të cilët i dhanë dorë mjaft zhvillimit të vendit tonë. Ndërsa, pas prishjes së marrëdhënieve me Kinën, deri diku nga viti 1982-1983 eci ekonomia jonë, pati mundësi të ecte, por pastaj filluan vështirësi dhe rënie ekonomike. Pra, mund të them që në atë periudhë të viteve 1980-1990, meqë pyetet vështirësitë, sfida ekonomike. E dyta, sfida politike. Pasi, kini parasysh se atëherë ndodhën ngjarjet më të mëdha në plan ndërkombëtar, domethënë tetor të vitit 1989 filluan ngjarjet e Polonisë, rënia e Murit të Berlinit dhe fill pas tij, rënia e të gjithë socialiste të lindjes që përfundoi në Rumani me vrasjen e Çausheskut dhe njëkohësisht shpërndarja e Bashkimit Sovjetik. Natyrisht kjo situatë krijoi vështirësi të mëdha politike sepse jo më në Shqipëri, por bota e jashtme po priste dominonë e fundit, kur do të bi kjo domino që ishte Shqipëria. Pati sinjale në Shqipëri. Sinjali i parë ishte në korrik të vitit 1990 kur u futën në ambasada rreth 5 mijë veta. Mendoj që ne e zgjidhëm shumë mirë, shumë drejtë, pa asnjë konflikt atë problem të madh. Ne kërkuam bashkëpunimin e OKB-së, të Perez Dekuejlar, me të cilin unë kisha miqësi, lidhje me të, se ai erdhi në Shqipëri. Kështu që, menjëherë me t’i kërkuar atij që të na ndihmojë, dërgoi njerëz për këtë çështje. Rëndësi ka fakti që ne realizuam që të tërë ato të rinj, nuk është puna për t’i hapur rrugë të iknin, por ajo që ka rëndësi edhe për vetë të rinjtë që të iknin si qytetarë normalë. Domethënë të pajisur me pasaportat e shtetit shqiptar, që atje ku do të venin të mos ishin ilegal.
Ju përmendet dy momente nga ‘85-’90 që ishte problemi ekonomik dhe problemi politik. Ka dy momente të tjera që doja t’ju pyesja. A e ndjenit ju peshën e të qenit pasardhës të Enver Hoxhës? E dyta, kur e kuptuar që sistemit i kishte ardhur fundi dhe Shqipëria domosdoshmërish do të ndryshonte?
Nuk ka dyshim që qenie ime në krye të vendit ishte e vështirë. Për çfarë arsye? Unë zëvendësoja një personalitet të tillë siç ishte Enver Hoxha. Ai është një personalitet me rëndësi shumë të madhe për historinë kombëtare të Shqipërisë.
Vazhdoni t’i qëndroni këtij mendimi akoma?
Jo vazhdoj, por unë mendoj që Shqipëria e jonë edhe sot edhe të në të ardhmen duhet ta respektojë dhe ta nderojë këtë figurë të madhe historike të popullit shqiptar. Këtu nuk është çështja je dakord ti apo s’je dakord me të, ti mund të mos jesh dakord me Ismail Qemalin, por Ismail Qemali është figura e madhe. Nuk ka figurë tjetër historike që 40 vjet me radhë mbajti lart flamurin e Shqipërisë, Shqipërinë e lirë dhe të pavarur. Unë nuk hyj në diskutim për këtë çështje. Kjo është bindja ime. Unë mendoj që edhe në të ardhmen historia jonë do ta ketë gjithmonë këtë figurë, një figurë të madhe për atë pjesë të historisë që i takon, jo më tepër.
Ajo që më ka çuditur gjithmonë, kurrë nuk keni shprehur asnjë të metë për Enver Hoxhën...?!
Po të shikosh librin e Ismail Qemalit ka shumë të meta atje brenda, por nuk vihen re brenda dhe s’duhet, njerëz të tillë, të këtij kalibri, nuk i duhen ato lloj të metash që janë për fjalë. Unë shoh zhvillimin e vendit.
Pse keni frikë të shikoni të meta të karakterit. Për shembull, Britania e nderon Çurçillin, por kritika ka fare hapur.
Mund të ketë pasur gjëra të tjera.
Mund të thoni një herë, një të keqe Enver Hoxhës?
E keqja e Enver Hoxhës është që Shqipëria nuk i realizoi të gjithë ato synime që kishte Enver Hoxha, dhe kjo për fajin e Enver Hoxhës, timen dhe të gjithë ne që ishim në krye, nuk e realizuam dot atë Shqipëri që duam. Pra, unë duke marrë postin e Enver Hoxhës, e ndjeja veten shumë të vogël për të qenë Enver Hoxha.
Pra e ndjenit peshën e të qenit pasardhës i Enver Hoxhës?
E ndjeja në kontakte me popullin, megjithëse më donin, më respektonin, e ndjeja që ndryshe është Enveri dhe ndryshe unë.
Si ju tingëllonte ju zoti Alia, që 40 vjet populli thërrite Enver Hoxha, pastaj filloi “Parti Ramiz, uniteti nuk lëviz”...?!
Unë për sa i përket, meqë e kape me këtë plan, kurrë ndonjëherë nuk e kam pasur qejf të madh, s’e kam dashur ndonjëherë lavdin=. Të them të drejtën, edhe kur kam shkruar për Enver Hoxhën, edhe libër kam shkruar. Jam përpjekur gjithmonë të jem modest në të shkruar. Nuk i dua shumë ato format.
Po Enveri i donte lavdet?
Edhe Enveri vetë nuk i donte, të paktën në fillimet e veta.
Po nga fundi?
U mësua edhe ai.
Kur e kuptuat fillimisht që filloi rrëzimi, përpara Murit të Berlinit, kishte shenja që komunizmi do të rrëzohej?
Nuk kishte askush shenja, as Gorbaçovi vetë, asnjë s’i kishte ato shenja, as Perëndimi nuk i kishte. Ishte e papritur. Sidoqoftë, kur ndodhin ngjarjet e Berlinit, pa dyshim fillova të mendoj që duhej diçka të bëhej tek ne. Ngjarjet u rrokullisën aq shpejt...
Vrasjen e Çausheskut e keni ndjekur në televizion?
Sigurisht.
Çfarë efekti ju krijoi?
Ai ishte një krim i paramenduar.
Domethënë ju e morët sinjalin?
Sistemin që duhet ndryshuar e dha Muri i Berlinit, që ranë të gjithë vendet e Evropës Linore, ra Bashkimi Sovjetik.
Dëshmitarë të Bllokut kanë thënë që u përjetua me frikë dhe panik vrasja e Çausheskut dhe ka ndikuar shumë më pas tek vendimet që u morën në Shqipëri për të shkuar tek pluralizmi.
Jo, nuk e mendoj, se ajo ishte në dhjetor të vitit 1989, e Çausheskut. Ne në 2 korrik 1990 ishte kjo e këtyre, ne vazhduam rrugën tonë edhe pas 2 korrikut. Problemi përfundimisht që u pa, ne gjatë vitit 1990 ne u përpoqëm të bëjmë disa rishikime, siç ishte problemi i fesë, të rivendosnim fenë, lidhur me oborrin koperativst, të bënim disa rishikime të sistemit tonë, ta zbusnim sistemin, me qëllim që të evitonim...
Masat që morët ju ishin për të evituar rrëzimin e komunizmit në Shqipëri apo për të sjellë pluralizmin?
Deri në atë kohë në 1990 ne luftonim për të evituar rrëzimin e komunizmit, duke i krijuar sistemit mundësi të reja, t’i përshtateshe kushteve të reja që u krijuan. Kur erdhi momenti i lëvizjes studentore, jemi tani në fund t vitit 1990, atëherë ishte e qartë për ne, për të gjithë, ishte e qartë që tashmë nuk ka rrugë tjetër, por në atë kohë, jo vetëm s’ka rrugë, por tashmë kalimi duhej bërë në mënyrë që të mos ndodhte asnjë incident se kishte mundësi për gjakderdhje.
A kishit indikatorë nga shërbimet sekrete që gjërat po lëviznin, indikatorë nga shkrime që bënin intelektualë të ndryshëm, Ismail Kadare, Sali Berisha, Ylli Popa, Servet Pëllumbi e kështu me radhë...
Po. Domethënë indikatorë nga organet e sigurimit nuk kam pasur gjë. Nga këto këtu nuk kishte gjë. Në gusht të vitit 1990 unë kam bërë një mbledhje të intelektualëve në Tiranë, ku ishin të gjithë këto emra që përmende ti, pra Ismail Kadare, Sali Berisha, Dritëro Agolli, ishin 100 e disa intelektualë. Kërkoja nga ata mendimin lidhur me zhvillimet, çfarë propozimesh bënin. Në atë kohë ne kishim shtruar problemin e demokratizimit të jetës, në kuptimin që të demokratizohej mendimi, që çdo njeri të fliste lirisht.
A mund të kishte demokraci mendimi pa demokraci politike?
Do të vij edhe këtu. Në këtë plan që them unë, folën të gjithë shokët, ishin të këtij mendimi që thashë edhe unë. Në një moment, kur e pashë që nuk po shkonin më tej, shtrova unë çështjen, ore shokë, thashë, si mendoni, a duhet ne të kalojmë tek pluripartizmi? Përgjigjen e parë e dha Luan Omari, që e shpjeguan se pse tek ne nuk janë kushtet për pluripartizëm. Pastaj foli Sali Berisha...
Ua tha anglisht...
Shqip. Tha se koha nuk është tek ne sepse populli nuk është i përgatitur, nuk e ka kulturën e duhur për një shoqëri pluripartizmi. Kadare nuk foli. E pyeta unë se çfarë mendonte. Ai tha se këto çështjet juridike s’i merrte vesh.
Ai ju kishte çuar letër përpara...
Po. Unë i thashë, nëse ka një njeri që e di këtë punë je ti, por nëse s’do të flasësh mos fol. Pastaj kaloi me të qeshur. Pra mendimi i tyre ishte jo. Kjo ishte në gusht të 1990. Pa dyshim që kanë pasur shumë arsye që ato u rezervuan për këtë, por sidoqoftë, kaq thanë. Kur erdhi lëvizja studentore, atëherë unë dhe shokë të tjerë ishin të bindur se tashmë nuk ka çfarë bëhet në rrugën socialiste, por duhet kaluar në pluripartizëm.
Pra në gusht, kur ju keni bërë takim me intelektualët, ju vazhdonit përpjekjen për të ruajtur sistemin...
Po po.
Po të ishte se po nxisnit pluralizmit do ta kishit përgatitur dikë që ta thoshte edhe e thoshit edhe vetë...
Qartë, nuk e kisha atë bindje. Unë të qartën e kisha kur filloi lëvizja studentore, për mua atëherë mbaroi. Nuk mund të bëhesh.
8 dhjetori ishte dita kur e kuptuat përfundimisht?
Kjo ishte 8 dhjetor, duke u gdhirë 9. Kur më kërkuan studentët që të shkoj t’i takoj, shkova t’i takoj në korpusin e universitetit. Të nesërmen nuk shkuan në mësim, siç u kisha thënë, që po të shkoni në mësim ju do të vij unë pasdite. Pasdite takimi s’u bë. Ata vazhduan në demonstratë. Unë të nesërmen nuk shkova dot. Edhe situata ishte acaruar. Atëherë unë thirra Berishën, s’e njihja mirë.
Ishte hera e parë që e takoje?
Përveç takimit me intelektualët, Sali Berishën herën e parë që kam parë unë, e kam takuar në Paris, kur ishte sëmurë Hysni Kapo. Por doktori i Hysniut ishte Dine Abazi. Dinia thirri Sali Berishën dhe Sabit Brokajn që të bëhej roje 24 orë, se nuk e përballonte dot fizikisht. Aty e kam takuar për herë të parë Saliun, aty kam biseduar më të. Pastaj i thashë në këtë mbledhje me intelektualët, hera e dytë, viti 1979 e kam takuar herën e parë, herën e dytë në 1990. Në 10 dhjetor të 1990 më merr Xhelil Gjoni më thotë që ka mbledhur disa pedagogë do t’i dërgojë tek studentët për t’i qetësuar. I pyes kush janë, më tha disa emra, midis tyre më tha Sali Berisha. Mua më kujtuan se ishin disa nga Tropoja, Azem Hajderi, ja 2-3 të tjerë. I thashë, thuaj Saliu të kalojë nga unë një çikë, ishte pedagog.
Sali Berisha ishte pjesë e elitës intelektuale të Tiranës së asaj kohe?
Pa dyshim. Kishte shkruar edhe në shtyp në ato kohë. Ishin mendimet e veta karakter demokratik. E thirra Saliun, kam bërë muhabet as 2 minuta jo. I thashë, të lutem shumë, meqë do të shkosh tek studentët, i thuaj nga ana ime se unë nuk vajta sot sepse ato nuk vajtën, nëse ata nesër shkojnë në shkollë unë vete pasdite tek ata. Kaq edhe asgjë tjetër.
A mund të konsiderohet kjo që ju e çuat Sali Berishën tek studentët në atë kuptim që ishte i dërguari juaj për të bërë pluralizmin, si vijues i mësimeve tuaj?
Jo s’ka lidhje, s’ka asnjë lidhje tjetër, ky ishte misioni që i ngarkova unë. Ai vajti, se çfarë ka thënë s’e di. Di vetëm që erdhi tek unë në 12 e gjysmë të natës, më tha këto fjalë, i thashë unë i the, vajta më tha, me ata nuk merresh vesh, çfarë thotë njëri nuk thotë tjetri. Mirë i thashë unë, ia the ato që të thashë. Ia thashë, më tha. Mirë i thashë unë, faleminderit, natën e mirë, natën e mirë. Kaq edhe asnjë fjalë tjetër.
Pastaj e keni takuar si kundërshtar politik?
Madje pas dy ditësh e mora vesh që ka aderuar.
Si ishte periudha e shpalljes së pluralizmit për ju në aspektin brenda Partisë së Punës? Si u menaxhua ky moment?
Është vërtetë momenti më i vështirë. Ishte e vështirë të bisedojë me shokët e tu. Kjo ishte më e vështira. Më duhej të veja të takoja punonjësit e ministrisë së Brendshme, kërkonin ata sqarime. Më duhej të takoja oficerët e ministrisë së Mbrojtjes, kërkonin llogari ata.
Nga cila strukturë ju vinte më shumë presioni?
Nga këto që thashë. Domethënë, të tërë ishin të shqetësuar në atë kohë. Ishte një situatë e rëndë për faktin se po ndryshonte një sistem, por secili e ndjente veten të tradhtuar në një farë mënyrë. Po ndodhte një gjë në kundërshtim me jetën e tyre, me idealin e tyre.
Po brenda Byrosë si ishte presioni?
Kishte mendime të ndryshme.
Keni pasur kërcënime nga shokët tuaj?
Jo, nuk ka pasur.
Ka pasur dhe besoj që ju e keni dëgjuar që thuhej se Nexhmije Hoxha e ka plagosur?
Jo jo, nuk ka pasur as nga askush, s’ka pasur gjëra të tilla se ne diskutonim.
Bënte presion Nexhmija?
Jo. Ishte e ndërgjegjshme për këtë. Ajo ishte e vrarë në momentin që goditej figura e Enver Hoxhës. Është logjike. Për shembull, kur u hoq monumenti i Enver Hoxhës në sheshin “Skënderbej”, vjen sekretari im më njofton se ra monumenti. Unë ua komunikova shokëve se ra monumenti.
Si ishte reagimi?
Shokët e tjerë reaguan, të gjithë u dëshpëruan, nuk reaguan gjë. Nexhmija krejt logjikshëm iu mbushën sytë me lot dhe qau.
Ka pasur një debat më vonë midis jush dhe ish-ministrit të Brendshëm, Hekuran Isai, keni dhënë urdhër në fakt për të qëlluar mbi turmën? Si është e vërteta i këtij momenti?
Ai ishte një absurditet i Hekuranit, unë pikërisht në këtë mbledhje që po të të them, Hekurani ishte jashtë, ishte duke drejtuar operacionin. Ai ka biseduar me mua, unë i kam thënë në asnjë mënyrë nuk mund të qëllohet kundër atyre se po të qëllosh do të bëhet kasaphanë atje. Kjo ishte porosia ime. Kaq është e vërtetë, sa po t’i kisha thënë të kundërtën dhe të mos e zbatonte në atë mbledhje të Komitetit Qendror unë do ta kisha thirrur Hekuranin e do të jepte llogari.
I keni kërkuar sqarime më pas për këtë deklaratë?
Kjo deklaratë e Hekuranit u bë pasi u fut në burg pastaj. Unë ç’ti kërkoja llogari. S’para e kam zakon shumë të zihem me shokët.
Ju thatë që nuk keni pasur një rol specifik për dërgimin e Sali Berishës në krye të lëvizjes studentore dhe themelimit të PD. Ai ishte një proces përtej vullnetit tuaj, s’mund ta kontrollonit dot besoj?
Çfarë ka bërë Saliu është punë e Saliut, s’kishte punë me mua. Me mua kishte vetëm t’i transmetonte atë që nuk vajta pse s’vajtën ata në mësim dhe do të veja nëse do të vendin ata në mësim.
Këto ditë mbushen 19 vjet nga themelimi i PS dhe shndërrimi i PPSH në PS. Po këtu keni pasur rol dhe kush ka qenë roli juaj?
Dihet, pas atyre normale të statutit tonë në atë kohë, që unë meqenëse isha President dhashë dorëheqjen si sekretar i Partisë, se funksionimi ishte i papajtueshëm. Kështu që në parti ishin shokët e tjerë dhe natyrisht nuk isha i huaj për partinë dhe isha në dijeni për përgatitjet që po bëheshin për kalimin e Partisë së Punës në Parti Socialiste, gjë që u bë në Kongres, që u bë një raport, platforma, që më duhet e lexoi Xhelil Gjoni. Unë mendoj që kalimi i PPSH në PS ishte krejt normal dhe i domosdoshëm.
Ju në atë periudhë ishit për shkrirje të PPSH dhe krijimin e një partie socialiste mbi bazën e kushteve të reja të së majtës apo ishit për ruajtjen e strukturave dhe thjesht për ndryshimin e emërimit dhe vazhdimësia?
Unë isha për këtë që u bë, që pak a shumë ishte ruajtje e partisë, e strukturave të saj, por shndërrimi i tyre në PS. Për arsye se po të bëhesh shpërndarje e të gjithë partisë dhe të krijohej nga e para PS është një kohë e humbur. Nuk kishte logjikë se partia e re duhet të trashëgonte gjërat e mira të PPSH. Kështu u bë kjo parti.
Ju keni luajtur rol në vendosjen dhe në zgjedhjen e Fatos Nanos si kryetar?
Rol, Fatosin e zgjodhën ata, komisioni që u caktua. Nuk ka dyshim që unë kam qenë për Fatos Nanon dhe e kam respektuar si një njeri i aftë, edhe kur u bë Kryeministër, jam unë që e kam iniciuar për këtë detyrë se kam vlerësuar tek ai një shok mjaft të papërgatitur.
Është e vërtetë që ju përpara Fatos Nanos keni thërritur Maqo Lokrorarin për t’i propozuar një funksion të tillë?
Kam pasur një ide edhe për Maqo Lakrorin, por nuk pranoi.
Ka pasur kandidatura të tjera?
Në atë kohë jo.
Pse Fatos Nano dhe jo një tjetër?
Mua më është dukur një kuadër shumë i përshtatshëm në atë kohë, po të më pyesësh sot s’e kam atë mendim.
Pse?
Fatosi tani ka ndryshuar shumë.
Nuk është Fatosi i asaj periudhe?
Jo, nuk është, ka ndryshuar negativisht, për mendimin tim. Roli që po luan sot është shumë i keq, nuk e përkrah.
Me mendjen që jeni sot, kë mund të vinit në atë kohë?
Po Fatos Nanon. Për atë kohë për atë kohë kam qenë i bindur.
Edhe me mendjen e sotme?
Edhe me mendjen e sotme. Por, Fatosi i sotëm është me para. Fatosi i atëhershëm ka qenë pa para.
Është sistem kapitalist, sistem konkurrence ku paraja s’është e keqe si ka qenë dikur, ajo është e mirë...
Unë s’thashë gjë, ajo të ndryshon.
Keni luajtur ju më pas edhe për krerët e partive të tjera që u krijuan në atë periudhë?
Absolutisht jo. As për asnjë. Ka shumë njerëz që thonë tani pse Fatosin e bërë të PS, Berishën në PD, këtë e çove këtu, jo jo asnjërin.
Nuk donit apo nuk kishit mundësi?
Nuk ishte në linjën time që të interesohesha. Unë të thashë, e dërgova Berishën për të vendosur raportin tim me studentët, për të sqaruar raportin tim me studentët, vetëm kaq. Pastaj se ç’bënin studentët për të krijuar PD, ku u fut dhe Berisha, kjo s’më intereson mua, është punë e tyre. Ndërkohë Skënder Gjinushi krijonte PSD, ishte punë e tij, s’u konsultua me mua këtë gjë. Po, thashë jam i interesuar për PS që rrjedh nga Partia e Punës. Edhe sot që ne bisedojmë unë s’jam anëtar i PS, por jam i majtë, s’e njoh fare Edi Ramën, s’takohem ndonjëherë me të.
S’e ke takuar kurrë Edi Ramën?
Nuk them se s’dua ta takoj, s’ka ndonjë inat, s’e kam takuar se s’e quaj të nevojshme.
Po në vitet ’90 ia keni dëgjuar emrin?
E kam dëgjuar emrin e tij dhe pikëpamjet e tij. E kam dëgjuar dhe e dëgjoj.
Po me Sali Berishën dhe Fatos Nanon jeni takuar?
Asnjëherë më. Jam takuar si gjithmonë në funksion të detyrës, me këta jam takuar.
Po me Nexhmijen je takuar?
Jam takuar, marrëdhënie miqësore.
Si dikur?
Jo.
Ka një çarje midis jush?
Ka ndryshuar sigurisht, edhe mosha ka ndryshuar, muhabetet kanë ndryshuar.
Ia vini pleqërisë apo mendimeve që ju kanë ndarë rrugës?
Jo nuk ka mendime, është vetë jeta kështu.
Dua një mendim tuaj për sigurimin e shtetit, çfarë vlerësimi keni dhe a ka bërë krime?
Nuk kam folur dhe s’jam shprehur asnjëherë, sepse unë gjatë tërë jetës sime s’jam marrë asnjëherë me Sigurimin e Shtetit.
Është marrë ai me ju?
S’e besoj. Unë jam marrë gjithmonë me kulturën, arsimin, me propagandën, me politikën e jashtme. Këto kanë qenë fushat e mia. Edhe kur isha udhëheqës i Shqipërisë ka pasur një ministër në atë kohë, ka qenë Hekurani, është marrë ai, kur ka pasur ndonjë problem të madh...
Keni ndonjë mendim tuaj për Sigurimin e Shtetit?
Në periudha të ndryshme historike Sigurimi i Shtetit ka luajtur një rol të rëndësishëm në mbrojtje të lirisë dhe pavarësisë së vendit tonë. Njerëzit që kanë punuar në Sigurim kanë një rol shumë të madh për të mbrojtur vendin tonë. Unë në radhë të parë flas për atë Sigurim të shtetit që kam punuar nga jashtë. Tani, a ka pasur veprimtari jonormale në punën e Sigurimit të Shtetit? Besoj që ka pasur dhe jam i bindur që ka pasur. Sepse kur bëjmë ndonjë vërejtje që lufta e klasave është ashpërsuar, Sigurimi ka luajtur rol negativ, në acarimin e mëtejshëm të luftës s klasave, në goditje ndonjëherë pa të drejtë nga një drejtim në një drejtim tjetër.
Përveç ndihmesës dhe rolit negativ në luftën e klasave?
Nuk kam.
Një ish-drejtues i Sigurimit të Shtetit, në një ambient ku kam qenë prezent ka thënë që më ka ardhur turp që kam drejtuar Sigurimin kur kam mësuar të vërtetën për bombën në ambasadën sovjetike, ku ai la fare hapur të kuptuar se ishte vepër e Sigurimit të Shtetit...
Unë është e para herë që e dëgjoj këtë. Unë e kam ditur që bomba është vënë nga jugosllavët, nëse është fjala për vitin 1945.
Po për këtë bombë u dënuan intelektualë shqiptarë.
E di. Por unë them se nuk jam shumë i saktë në këtë drejtim.
Keni dijeni se Kim Filbi ka pasur bashkëpunim dhe rol për t’i treguar strukturave të shtetit shqiptar veprimtari të cilat më pas çuan në asgjësimin e bandave, për rrëzimin e sistemit komunist...
Nuk jam në dijeni.
Ju keni pasur interes, kur keni qenë pasardhësi i Enver Hoxhës, për shkak të punës suaj, veprimtari të tjera që bëheshin nga agjenturat e huaja kundër Shqipërisë, për shembull, agjentura serbe?
Kur kisha ndonjë interes, ua kërkoja dhe lexoja, por jo përditë. Kurioz s’kam qenë ndonjëherë. Kur ka pasur ndonjë problem, kur doja të dija ndonjë mendim ua kërkoja atyre që ishin specialistë të kësaj fushe.
Kush është një pishman, një gjë që ju ka mbetur merak nga periudha 45-vjeçare e sistemit komunist, të cilën do të donit ta bënit ndryshe nga ç’e keni bërë?
Çështje personale nuk kam. Shtetërore kam këtë, do të doja që Shqipëria të kishte përparuar më shumë, domethënë, ajo koha jonë të ishte shfrytëzuar më mirë për një zhvillim më të madh të vendit tonë, veçanërisht nënkupton zhvillimin ekonomik dhe kulturor, sidomos në fushim ekonomike mund të bëhej më shumë.
Përmes kësaj mendoni se do të ruhej më shumë sistemi komunist?
Është e vështirë të mendohet ndryshe nga raportet e komunizmit në botë. Komunizmi në Shqipëri është i lidhur me sistemin komunist në botë. Ndryshimet që ndodhen në botë, ndodhën në Shqipëri.
A jeni pishman për këtë?
Jo, bota rrotullohet.
FUND
