"Ka shkatërrim në Sicili. Shkatërrim të madh kam parë edhe në Spanjë në bregun e Mesdheut nga Barcelona e poshtë, që ka ndodhur në vitet '80, por kjo që paskeni bërë ju është e paparë" - më tha miku italian. “Ky është vetëshkatërrim, është absurd”
Nga Fatos Lubonja Në fillim të gushtit u nisa drejt Jugut për pushime, por njëherësh edhe me synimin që të rivizitoj vende që kam përshkruar dhjetë vjet më parë në reportazhin-ese: "Udhëtim midis magjisë dhe shkatërrimit", të botuar në librin "Albanian Heritage in Danger" (Trashëgimia shqiptare në rrezik). Për të bërë pra, mundësisht, edhe krahasimin e mbresave dhe përjetimeve të së tashmes me ato të dhjetë vjetëve më parë. Së bashku me Deborën dhe vajzën tonë të vogël, Luna, udhëtonte me një makinë tjetër edhe një çift miqsh, bashkëqytetarë italianë të Deborës, që vinin për herë të parë në Shqipëri, Davidi matematikan dhe Yuri, mësuese e shkrimtare. Davidi dukej një vëzhgues i heshtur, shumë kurioz, që s'përtonte të shkëputej nga grupi e të merrte rrugën më këmbë për të parë ç'kishte përtej një kodre apo prapa një shkëmbi. Yuri kishte sensin e humorit të atyre njerëzve që tallen me ankthet dhe frikërat e tyre, që Shqipëria e panjohur dhe plot befasira ia shtonte. Bashkoheshim me njëri-tjetrin kur ndalnim për të pirë ndonjë kafe, për të vizituar ndonjë vend, për të drekuar e darkuar. Nuk kishim prenotuar asnjë vend fiks. Çdo ditë do të kërkonim një vend të ri dhe një vendfjetje të re. "Turismo di ricerca" i thonë italianët këtij, që në shqip do të përkthehej: "Turizëm zbulimi/kërkimi vendesh të panjohura, të reja", që për mua kishte kuptimin e një rizbulimi, meqenëse shkoja në vende që i kisha "zbuluar" dhjetë vjet më parë. * * * Gjithnjë e kam parë me një lloj dyshimi idenë e përjetimit apo vështrimit të gjërave me synimin për t'i regjistruar apo për t'i përshkruar për të tjerët. A është autentike një mbresë kur ti e sheh apo fotografon me synimin që ta regjistrosh apo ta përshkruash? A nuk do të ishte tjetër gjë sikur thjesht ta përjetoje një udhëtim pa të shoqëruar ai syri i shkrimtarit apo gazetarit, apo fotografit që zgjedh dhe fikson mbresa? A nuk të vë kjo në një pozicion që sikur të heq disa liri përjetimi, në këtë rast edhe pushimesh të vërteta? A nuk je i ndikuar nga sytë që ke përdorur më parë për të mos gjetur dot sy të rinj? A nuk e kthen kështu realitetin që ke përjetuar në atë që Baudrillard e quan "simulacrum", i cili, sipas filozofit, në vend se ta paraqesë realitetin e maskon atë, e simulon atë, e zëvendëson atë, i paraprin atij e krijon atë, e vret atë? Këto pyetje janë të rëndësishme. Tashmë të shkruarit e jetës dhe të jetuarit e shkrimit bëjnë pjesë në mënyrën time të të përjetuarit të realitetit dhe ngritja vazhdimisht e këtyre pyetjeve sikur më ndihmon t'i afrohem sa më shumë realitetit, duke mbetur i vetëdijshëm se midis meje dhe atij ka një distancë të pambyllshme, se ajo që përshkruaj nuk është tjetër veçse e vërteta ime, realiteti im, shenjat e mia. Tekefundit, ne nuk jemi vetëm mbresat e kujtimet tona, jemi më shumë se kaq. Edhe nevoja për t'ua shprehur ato të tjerëve bën pjesë në këtë më shumë. Ajo bën pjesë në dy nga nevojat tonat më ekzistenciale, ajo për t'u shprehur e ajo për t'u shoqërizuar. E rëndësishme është të jesh sa më i sinqertë me veten dhe me ata të cilëve u tregon, si dhe mundësisht të kesh aftësinë për ta dalluar kur bëhesh i mërzitshëm. Me këtë disponim jam përpjekur t'i mbaj shënimet e këtij udhëtimi. Në dalje të Vlorës Vetëm kur kalova Vlorën dhe m’u shfaq pamja e maleve përmbi Tragjas dhe Dukat, m’u duk se, më në fund, po gjeja inspirimin për të hedhur shënime. "O malet e Shqipërisë" - më erdhi vetiu ndërmend fillimi i poemës së Naim Frashërit, që e kemi mësuar që në fëmijëri përmendësh. Më doli kjo thirrmë, jo thjesht për shkak të atyre maleve që vazhdojnë të më befasojnë sa herë më shfaqen me madhështinë dhe egërsinë e krepave të thepisura, me mënyrën se si e presin qiellin dhe se si u qëndrojnë retë mbi krye. Ngazëllimi estetik i pamjes së tyre nuk do të më mjaftonte për të evokuar vargjet e Naimit. Thirrma që më doli nuk qe thjesht romantike apo estetike; tek ajo u mpleksën edhe disa ndjenja të tjera jo më pak të forta. Tek madhështia e bukuria e atyre maleve, e patrazuar nga koha dhe njerëzit, sikur gjeta, më në fund, prehjen nga lodhja e shëmtisë së ndërtimeve, të plehrave, të rrëmujës e kaosit që më kishte shoqëruar nga Tirana nëpër Durrës, Kavajë, Rrogozhinë, Lushnjë, Fier, Vlorë dhe anës rrugëve midis tyre; madje, tek ato male sikur gjeta edhe aleatë bashkëbisedues për të shprehur revoltën që më kishte shoqëruar duke parë këtë shëmti. Në fakt, dola nga Vlora i tmerruar. "Che horrore" ishte shprehja që i dilte edhe Deborës herë pas here teksa përshkonim qytetin. Gjëja më normale që më panë sytë përgjatë bregut të Vlorës ishte Shkolla e Marinës, e ndërtuar në vitet '60, sepse vetëm përtej kangjellave të oborrit të saj kishte mbetur pak hapësirë ku njerëzit mund të merrnin pak frymë e të kullosnin sytë mbi pak bar e ndonjë pemë të gjelbër. Gjithçka tjetër ishte pushtuar nga ndërtesa të larta absurde që i merrnin frymën njëra-tjetrës. Nëpër hapësirat e ngushta midis tyre mezi hynin e dilnin ca makina të stërmëdha që, sipas vëzhgimit të italianëve të mi, në Perëndim i sheh zakonisht të parkuara vetëm në oborre vilash luksoze. Dhe plehra gjithandej, plehra në formë qesesh e gjërash të ndryshme plasmasi, mbeturinash ushqimi, kanaçesh të hedhura ku të mundnin, anës trotuareve mbi rrugë, nëpër rrëza pallatesh. “Sa mirë që jeni ju që rezistoni”, sikur doja t'u thosha maleve, sa mirë që umanët (më vonë do ta shpjegoj pse them "umanët"), që kanë ndotur gjithçka poshtë jush nuk arrijnë dot deri tek ju. Dy poemat më të famshme në letrat shqipe që fillojnë me malet e Shqipërisë, që i di përmendësh kush ka kryer, si unë, shkollën në epokën komuniste, janë "Bagëti e Bujqësi" e Naimit dhe "Pse mendohen këta male" e Kadaresë. E para i këndon bukurisë së Shqipërisë, ashtu siç e ka parë, ëndërruar dhe romantizuar Naimi. E dyta i merr malet si simbol të Shqipërisë dhe me një vështrim teologjik të historisë së saj - karakteristikë kjo e ideologjisë nacional-komuniste të asaj kohe - na tregon për pritjen e gjatë shekullore të prijësit apo njeriut të ri që do ta drejtonte karvanin e këtyre maleve në rrugën e duhur - gjersa erdhi Partia e Enver Hoxhës. Në të parën - nga e cila më kanë mbetur në kujtesë vetëm vargjet e para - përshkruhet bukuria e Shqipërisë, si ka qenë ajo në kohë të kohëve me lisat e gjatë, me fushat e gjera me lule, me bregoret bukuroshe me lumenjtë e kulluar me çukat, kodrat, brinjat, gërxhet e pyjet e gjelbëruar, që ngazëllejnë poetin kur i kujton së bashku me vendëthit e bekuar që në harmoni me këtë natyrë, kullosin bagëtitë. Tek e dyta, kjo harmoni paramoderne, paraindustriale e romantizuar paraqitet e paplotë, e papërfunduar. Përkundrazi, atje bëhet hero kryesor prijësi i shekullit XX, që vjen dhe e kalëron këtë vend për ta çuar për kah një bote më e mirë, që e transformon atë dhe natyrën në emër të kësaj bote, duke krijuar pra një botë tjetër. "Vendëthit e bekuar" nga Zoti të poemës së Naimit në shekullin XX bëhen revolucionarët që zëvendësojnë Zotin dhe e transformojnë botën. Duke kundruar malet, çukat, kodrat, brigjet, gërxhet e Shqipërisë dhe lumenjtë e saj të kulluar e fushat e gjera me lule, të cilëve u ka kënduar Naimi dhe duke parë transformimet që kanë kryer umanët përgjatë një shekulli atje ku kanë mundur të venë dorë mbi to, nuk mund të mos ndalesh e të reflektosh mbi rezultatin dhe pasojat e këtij kalërimi njëqindvjeçar. Por, përpara reflektimit, ose më saktë nxitëse e reflektimit, nuk mund të mos bëhet përshtypja e menjëhershme se në këtë vendin tonë vetëm atje ku nuk kanë vënë dorë "vendëthit e bekuar" të shndërruar në heronj të rinj të komunizmit dhe pastaj në heronj të rinj të kapitalizmit e konsumizmit ka mbetur vend për t'u përjetuar "dëfrimi" i mendjes së poetit tonë kombëtar. D.m.th., vetëm në malet e Shqipërisë. Në këtë pikë të udhëtimit më lindi ideja t'i titulloj shënimet e udhëtimit "O malet e Shqipërisë". Pastaj mendova ta le të hapur titullin, duke e lënë kështu edhe veten të hapur për mbresa e qëndrime të tjera. Hurmat shqiptare arabe të detit Natën e parë fjetëm në një hotel në dalje të Vlorës, pasi darkuam, po në atë zonë, në një restorant buzë detit nga ata që dukej se ishte ndërtuar që herët. Na ofruan një peshk të gatuar vërtet mirë. Ishte aq i freskët sa ndjehej aroma e detit në të. Na ofruan edhe një lloj molusku - "datteri di mare" i quajnë italianët - të cilët hapën një diskutim jo të vogël në tryezën tonë italo-shqiptare. Në shqip nuk di se si e quajnë këtë molusk. Është pak si i stërgjatë, në ngjyrë të kaftë, i ngjashëm me hurmat e arabike, prandaj italianët i quajnë "datteri", që do të thotë hurma arabie në italisht, duke u shtuar epitetin "të detit". Më thanë se në Itali nuk lejohet të peshkohen, pasi nxjerrja e tyre kërkon shkatërrimin e shkëmbit kalkar nën ujë, ku ata rriten, duke shkatërruar kështu ekosistemin. Sepse këta janë molusqe nga ata që quhen gurëngrënës (lithophagë). E gërryejnë gurin e nënujshëm kalkar nëpërmjet acidit që prodhojnë me gjëndrat e tyre, duke krijuar kështu folenë ku edhe mbrohen nga grabitqarët e tjerë të detit. Për të arritur vrima në shkëmb gjatësinë 5 cm u duhen rreth njëzet, tridhjetë vjet. Debora tha se kishte shumë italianë që vinin e kërkonin "datterit" në restorantet shqiptare për t'i ngrënë. Pastaj doli biseda se edhe në Shqipëri duhet të jetë ndaluar peshkimi i tyre, sepse ligjet tona duhet "per forza" të jenë kompatibël me ata europianë. "Ju keni ligjet më të mira në Europë - puna është që nuk i zbatoni" - më tha Debora, të cilës i është dashur të merret me ligjet shqiptare. "Ama zhvillimin e këtij peshkimi prej jush e kemi” - u thashë – “sepse ne para viteve '90 mezi mësuam se mund të hahen midhjet, kurse këta datterit as nuk i njihnim". Megjithatë edhe ne i hëngrëm hurmat shqiptare arabike të detit. Me një ndjenjë fajësie, por i hëngrëm, dhe nuk na shkoi ndërmend ta hapim këtë diskutim me kamarierët e restorantit, që ishin edhe shumë të sjellshëm, se do të dukeshim si jashtëtokësorë. Zor se ata mund ta dinin se kishte një ligj në Europë që i ndalonte peshkimin e këtij molusku. Aq më pak që të kishte në Shqipëri një ligj të tillë. Mund të jetë në ato letrat që ka mbushur Qeveria për t'ia paraqitur Europës për punën e vizave apo të asocimit, por ato janë letra, e letra do të mbeten për shumë kohë. Gjersa të vijë puna të na zhvillohet ndjeshmëria për hurmat shqiptare arabike të detit kam frikë se do ta kemi çimentizuar krejt bregdetin dhe s'do ketë më nevojë për këtë ligj. * * * Hotelin ku fjetëm natën e parë e gjetëm rastësisht. U nisëm sipas udhëzimeve që na dhanë tek restoranti për një hotel dhe përfunduam në një tjetër, ngase rrugët që u ngjiteshin kodrave për tek këta hotele, që janë rrugë të reja të hapura nga ndërtuesit vetë, sigurisht të pashtruara me asfalt, ishin pa tabela treguese dhe natën mund të ngatërroheshe lehtë. Kështu, kur mbërritëm atje dhe na u ofruan dhoma, e pamë me vend të mos ktheheshim mbrapsht, paçka se nuk e gjetëm pishinën që na kishin thënë se ndodhej para hotelit. Edhe çmimi na u duk i mirë: 3500 lekë për një dhomë dyshe që s'kishte të sharë. Ndoshta ngaqë hoteli nuk kishte mbaruar së ndërtuari ende në pjesën e tarracës që kishte përpara. Televizori, ndonëse ishte në dhomë si pajisje, nuk dukej të qe i lidhur me antena, por ta ndiznim atë ishte gjëja e fundit që na erdhi në mend. Pronari ishte një djalë i ri rreth të tridhjetave, që e fliste italishten në dialektin toskan në mënyrë të përsosur. Na tha se kishte punuar dhjetë vjet në Firence dhe se i sillte prej andej edhe një pjesë të pajisjeve të hotelit. Kur u ngritëm në mëngjes pashë se hoteli ishte një nga ato ndërtesat hotele tre-katër katërshe, që kanë filluar t'u ngjiten tashmë edhe kodrave në dalje të Vlorës, d.m.th., pararoja e ushtrisë së shkatërrimit, që tashmë duket se ka mbaruar punë me Vlorën. Ja - thashë me vete - ky mallkimi i të parit të gjërave me syrin kritik të gazetarit, që nuk po më linte të shijoja prej andej pamjen e mrekullueshme të Gjirit të Vlorës prej ku Karaburuni atë mëngjes dukej si një lopë gjigante deti e përgjumur mbi ujin e qetë vaj. Por, a mund të mos e përjetosh dot këtë tmerr? A mund të rrish pa imagjinuar, duke parë atë që ka ndodhur në Vlorë, se si umanët do t'i vërsulen Karaburunit me hekur e beton për t'ia prishur atë qetësinë mijëvjeçare e për t'ia ndotur ujin e kaltër përreth. Vendosëm ta hamë mëngjesin në Llogara. Kur mbërritëm atje pasi kishim kaluar malet e bukur mbi Tragjas dhe Dukat, që më evokuan vargjet e Naimit, gjeta më në fund kohën për të pyetur Yurin, miken tonë shkrimtare. Kisha nevojë të dëgjoja një njeri të pakontaminuar nga helmimi im kronik. Kishim folur pak në Vlorë për ndërtimet e shëmtuara që kishin kaluar gjatë gjithë rrugës, por pastaj kishim kaluar peizazhet nga dalja e Vlorës deri në Llogara që sikur i kisha pritur me qejf edhe për ta, si për t'u treguar se nuk kishin ardhur në Shqipëri për të parë vetëm shëmtira. "Çfarë ju tërheq më shumë vëmendjen gjatë udhëtimit - natyra (në fakt kisha ndërmend bukurinë e Gjirit të Vlorës dhe të maleve që sapo kishim kaluar), apo vepra e njeriut (në fakt kisha ndërmend shëmtinë e ndërtimeve)?”. Përgjigja që më erdhi nga Yuri i kaloi pritjet e mia. "Ky vendi juaj duket si një vend që sapo ka dalë nga lufta" - më tha. Mu desh të thellohem pak në pyetje për të kuptuar shkakun e këtij perceptimi që ne shqiptarëve tashmë sikur na ka ikur nga vetëdija pasi jemi mësuar aq shumë me këtë gjendje paslufte të përhershme. E kishte fjalën për shproporcionin midis ndërtimeve të panumërta dhe rrugëve të pashtruara, apo në shtrim e sipër, në raport me atë që mund të quhet e stabilizuar, normale, tashmë e ndërtuar në një vend. "Me një fjalë, ty më shumë sesa natyra të tërheq vëmendjen vepra e njeriut mbi këtë natyrë", i thashë. "Po” - më tha. “Natyra është e bukur, por...". Kisha shpresë se për të do të ishte e kundërta; se isha unë që, i njohur tashmë me natyrën më tërhiqte vëmendjen më shumë shëmtimi i saj prej dorës së njeriut, shpërnderimi i vazhdueshëm i peizazhit me gërryerje buldozerësh, me dhe e pluhur, beton dhe çimento, por gabohesha. Ndoshta natyra është kudo e bukur, sidoqoftë ajo, dhe një të huaji që e viziton një vend për herë i intereson shumë edhe qytetërimi që sheh atje. Aq më tepër, ajo vinte nga Toskana, rajoni më i ruajtur në Itali, me përqindjen më të madhe të pyjeve, ku ndjeshmëria për ruajtjen e ambientit dhe trashëgimisë është ndoshta më e larta në atë vend, ku mburren se po të ngjallet Uçelo, do t'i gjejë peizazhet që ka pikturuar me të njëjtën pamje që i ka lënë ai. Më pas takuam të huaj që flisnin më me entuziazëm për natyrën, e të tjerë që u bënte më shumë përshtypje vepra e njeriut. Personalisht pashë se nuk mund të shkëputesha dot nga vështrimi im që në këtë udhëtim ishte i përqendruar në bëmat dhe zhbëmat e umanëve ndaj natyrës dhe trashëgimisë. Është i vetmi vend në Europë që të krijon përshtypjen se raporti midis asaj që është ndërtuar tashmë dhe asaj që është në ndërtim e sipër është në favor të asaj që ndërtohet. Dhe kjo është absurde, e panatyrshme, mund të shpjegohet vetëm me shkatërrimet e një lufte apo me një kataklizëm natyror. Kjo u është shitur dhe vazhdon t'u shitet shqiptarëve nga politikanët tanë si zhvillim, por në fakt dita-ditës po bëhet e qartë se ky nuk është mish normal, por një tumor galopant, që vjen nga një mutacion i tmerrshëm në qelizat e shoqërisë. Bregu i Gjirit të Vlorës nuk e kishte arritur pamjen apokaliptike të gjirit të Durrësit me rreshtat e pallateve që mbërrijnë deri në rërë, por dukej qartazi se prirja ishte ajo. Edhe shkolla që i drejtonte. "Ka shkatërrim në Sicili. Shkatërrim të madh kam parë edhe në Spanjë në bregun e Mesdheut nga Barcelona e poshtë, që ka ndodhur në vitet '80, por kjo që paskeni bërë ju është e paparë" - më tha Davidi. "Ky është vetëshkatërrim, është absurd. Në Sicili sot nuk shkon më kush për detin, shkojnë për malin, sepse deti është betonizuar si këtu. Kur vjen puna për det njerëzit shkojnë në Sardenjë, sepse atje kanë ditur ta ruajnë bregdetin, fatmirësisht" - vazhdonin Davidi me Yurin, por unë vura re se nuk doja t'i dëgjoja më, sepse kjo veçse më shtonte helmimin dhe më prishte shijen e pushimeve. Paradoksi ishte se me gjithë numrin e pafund të ndërtimeve që të shihte syri në Vlorë e rrethina, kur u interesuam për dhoma hoteli na thanë se nuk ishte e lehtë të gjenim në atë sezon pa pasur prenotuar më parë. Kjo nevojë, që shtonte oreksin e ndërtimeve të reja, d.m.th., shkatërrimeve të tjera në një rreth pa fund vicioz shpjegohej me faktin se shumica e ndërtimeve në Vlorë nuk qenë në rrjetin e dhomave apo apartamenteve që jepen me qira për qëllime turizmi. Një pjesë e mirë e tyrja nuk janë hotele, por pallate banimi që o janë ndërtuar nga emigrantë që vijnë një herë në vit, ose janë produktet të industrisë së riciklimit të parave të pista, e cila është një industri që punon për hesapin e vet, e palidhur me nevojat reale të vendit. Është ajo që sipas meje ka shkaktuar mutacionin më të tmerrshëm në qelizat e shoqërisë, tumorin galopant që po pushton bregdetin me furi dhe egërsi të paparë. Të shkretat hurma shqiptare arabike të detit dhe foletë e tyre për të cilat ato kanë punuar 30 vjet që t'i hapin, ç'i pret.
