"Si formë të tretë të përftimit të simboleve mitologjikë në poezinë e Ali Podrimjes, autorja ka veçuar analogjinë me situata mitologjike. Ka shqyrtime të shkëlqyera në këtë nënkapitull për mitin e aktualizuar, si rasti i poezisë “Maca e zezë”, ku “rrafshi i tentimit” dhe “rrafshi i dështimit” i përgjigjen plotësisht analizës demistifikuese: profecisë që nuk mund t’i besohet".
Shaban Sinani*
Libri “Torzioni i qenies” i studiueses Jolanda Lila është një sprovë për të sqaruar raportet mit-poezi në veprën e një krijuesi me rëndësi parësore në historinë e letërsisë së re shqipe dhe njëherësh dhe për të dekodifikuar e lehtësuar leximin masiv të vetë poezisë së tij, duke marrë shkas prej pranisë së simbolikës mitologjike, parë kryesisht në vëllimin antologjik “Litari i ankthit” (2002).
Autorja ka identifikuar një nyje themelore në poezinë e Ali Podrimjes: praninë e simboleve mitologjike, antike e të mëvonshme, legjendare e historike, të huaja e etnike. Dhe kjo është një nyje që i jep asaj mundësi ta studiojë në tërësinë e vet krijimtarinë e poetit. Kjo sepse shkalla e kushtëzimit të poezisë së Podrimjes prej simbolit mitik është gati si shkalla e kushtëzimit të një parateksti me tekstin. Por mbi të gjitha sepse e gjithë poezia e tij mund të lexohet si poezi simboliste, pavarësisht se autorja nuk merr përsipër t’i përgjigjet kësaj pyetjeje, e cila gjendet jashtë objektit të studimit të saj.
Në kreun e parë, ku paraqitet ana teorike e çështjes, përkufizimi teorik i simbolit dhe i raporteve me shenjën, qoftë kjo e identifikueshme, qoftë e mjegullt a hermetike; autorja jep siguri për formimin e saj shkencor për të përballuar nismën e vet. Duke bërë dallimin terminologjik midis tri shkallëve të simboleve mitologjike: simboleve si shenja identifikuese (ose simboleve konvencionale); simboleve si shenjime lidhjesh metafizike të së dukshmes me të padukshmen (apo simboleve aksidentale e kontekstuale); deri tek shkalla e simboleve universale dhe arketipale, ajo ia lehtëson vetes kërkimin e mëtejshëm.
Kjo plotësohet me kreun vijues, “Metodologjia dhe motivimi studimor”, ku në fillim evokohen studimet e paraardhësve për cilësimin e poezisë së Ali Podrimjes si një poezi e mbështetur fort mbi simbolikën mitologjike, si në rrafshin gjinor, ashtu dhe në shkallën e tekstit. Në të vërtetë, ajo i shton kësaj tradite studimesh dhe një rrafsh tjetër, atë të shëmbëlltyrës, qoftë mitologjike apo biblike.
Me këtë rast nuk mbetet jashtë vëmendjes së studiueses dukuria që shoqëron një poezi të tillë, mjegullimi sipërfaqësor i kumtit në receptim, varësisht prej nivelit kulturor të lexuesit; që e bën studimin jo vetëm shkencërisht çkodifikues, por dhe plotësues të një kërkese pragmatike. Se si do ta arrijë këtë, ajo shprehet në mënyrë të drejtpërdrejtë: duke kërkuar ndihmën e gjuhësisë moderne dhe duke u mbështetur në teoritë bashkëkohore për mitin.
Kreu i dytë titullohet “Përftesa të simboleve mitologjike” dhe ka për qëllim të gjejë një shpjegim pse poezia e Ali Podrimjes sundohet cilësisht prej pranisë së shumëllojtë të miteve: në formën e evokimit të drejtpërdrejtë, në formë të transmodeluar, në formë të rikuptimësuar, në formë të çmontuar, në formë të ironizuar, deri tek përmbysja e shenjimit zanafillës. Çështja trajtohet jo vetëm në anën e poetikës, por dhe si një pyetje antropologjike. Përmendja e pranisë trishkallëshe të simboleve mitologjikë, prej epokës arkaike, tek ajo klasike dhe së fundmi, tek mitet që lidhen me vetëdijen fetare, paralajmëron që në krye se nuk është fjala thjesht për një kushtëzim të poezisë së Podrimjes prej mitologjisë etnike apo gojëdhënës kombëtare.
Studiuesja veçon rifunksionalizimin si formën më të qëndrueshme të përftimit të simboleve mitologjikë në këtë poezi. Rifunksionalizimi shkon prej theksimit të detajit brenda simbolit mitik (rasti kur poezia i brendashkruhet përmbajtjes zanafillore të tij), zhvendosjes në regjistrin semantik, rimbushjes me kuptim, çkriptimit, çmontimit, deheroizimit, desakralizimit, deri tek inversi apo përmbysja (si rasti i poezisë “Kali i Trojës”).
Kjo është një rregullsi në rrjedhat europiane të letërsisë së shekullit të 20-të, shekulli i një vëmendjeje të përgjithshme ndaj mitologjisë, prej romanit “Ulysses” të James Joyce deri tek “Le mythe de Sisyphe” i Albert Camus, për të mos munguar dhe letërsitë e popujve të Ballkanit (“Most na Drini ćuprija ili ipak samo most” - Ivo Andrić; “Ditari i Penelopës - “Το ημερολόγιο της Πηνελόπης”; “Kush e solli Doruntinën” dhe “Ura me tri harqe” - I. Kadare).
Duke qenë një dukuri europiane e letërsisë moderne, kthimi tek mitet, ashtu si arsyeton autorja, është mbështetur shumë në strukturalizmin gjuhësor, pastaj edhe në antropologjinë strukturore. Prirja e përgjithshme e evokimit të simboleve mitologjikë në kohët e reja është demitologjizimi, madje njihet dhe një prirje më e rreptë, siç mund të konsiderohej destruktivizmi. Rregullisht kjo shoqërohet me prishjen e gramatikës, thyerjen e sintaksës, që vërehet me një vëmendje të vërtetë kërkuesi prej studiueses në poezinë e Podrimjes. Përgjithësisht agramatikaliteti dhe destruktivizimi i miteve janë dukuri që shoqërojnë njëra-tjetrën. Kësaj prirjeje demitologjizimi ose rimitologjizimi, në rastin e poezisë së Ali Podrimjes, i bashkohet dhe mbivendosja e një kumti aktualizues, të cilin autorja e ka kërkuar gjithkund dhe me një ngulmim të fortë, mund të thuhet me tendencë.
Është për t’u çmuar fort insistimi i autores për të gjetur në çdo rast evokimi të mitit një kumt atdhetar, sido që kjo mbetet çështje e hapur dhe ndonjëherë jo aq bindëse. Duke marrë shkas nga leximi vertikal që i bëhet poezisë “Pres me ditë, tres përditë” - i thelluar në një shkallë të admirueshme; dhe duke e krahasuar atë me leximin horizontal (“hedhja e gurit në hapësirë është metonimi e kufijve të Shqipërisë”), mendoj se studiuesja arrin gjithë qëllimin e tezës së vet në rastin e parë, ndërsa në rastin e leximit bashkëkohor-aktualizues, kërkimi ka raste që mbetet si një qëllim i paracaktuar. Dhe më së fundi do thënë se misioni atdhetar i poezisë së Ali Podrimjes tashmë është një mision i mbyllur dhe rrjedhimisht ky mbitheksim nuk është se i shton shumë vlerë leximeve bashkëkohore të saj.
Për të vërtetuar çmontimin e mitit arketipal, apo shpërbërjen, është zgjedhur ndër të tjera miti i Prometeut. Pikë së pari duhet vlerësuar mendimi përzgjedhës i kandidates. Sublimimi i heshtjes - deri në barazimin me arketipin e titanit, në pikëpamje të lidhjeve mit-letërsi, është tërësisht i argumentuar, ndërsa leximi atdhetar është dukshëm shumë i aktualizuar. Gjithsesi, kërkimi i saj ka qenë origjinal dhe deri-diku i pambërritshëm edhe prej leximeve shkencore, dhe për këtë arsye e përligj mundin.
Në rastin e mënyrës së përftimit të mitit të Anteut në poezinë e Podrimjes duket se qëllimi atdhetarizues, nëse mund ta quajmë kështu, ndonëse i respektuar në vetvete, e bën disi të prirur autoren në kërkimin e saj. Leximi i aktualizuar mund të çojë shumë-shumë deri tek miti i autoktonisë, një mit i përhershëm në letërsinë shqipe, por jo më shumë. Ndërsa rasti i dekodifikimit të poezisë “Kur dashurohem në fuqinë e rrufesë” është një shembull ku qëllimi dekodifikues i studiueses në shërbim të një qëllimi kombëtar vështirë se mund të gjejë pajtim me motivin e poezisë. Në këtë poezi Ali Podrimja është thjesht një prej shumë poetëve europianë që krejt normalisht e ndorojnë mitin, “manipulojnë” me mitin, e përdorin subjektivisht fillesën, duke e rikrijuar sipas fantazisë së tyre poetike, pa pasur asnjë mendim të nyjëtuar kombëtar në krye. Padrejtësia historike mbi Kosovën është një lexim që e tejkalon imagjinatën deri aq sa për ta bashkuar me egon dhe vetëkënaqësinë e një zoti mbi zotat për të sunduar.
Ndoshta dy leximet: demitologjizuese dhe aktualizuese, studiuesja herë-herë duhet t’i shohë në mënyrë kritike, duke çliruar dhe vetveten nga një paramendim se miti i tjetrit mund të rifunksionalizohet në dobi të së sotmes së rikrijuesit. Në fund të fundit, edhe në rastin e përmbysjes, varianti mbetet një kusht i arketipit.
Rasti model i pajtimit të këtyre dy leximeve është poezia “Fëmija vdes në bodrum”, ku mbivendosja e leximeve është krejt bindëse: motivi i ndëshkimit të pajfajësisë.
Si formë të tretë të përftimit të simboleve mitologjikë në poezinë e Ali Podrimjes, autorja ka veçuar analogjinë me situata mitologjike. Ka shqyrtime të shkëlqyera në këtë nënkapitull për mitin e aktualizuar, si rasti i poezisë “Maca e zezë”, ku “rrafshi i tentimit” dhe “rrafshi i dështimit” i përgjigjen plotësisht analizës demistifikuese: profecisë që nuk mund t’i besohet.
Pohimi për një alterpoetikë të A. Podrimjes, që lidhet me praninë e simbolit mitologjik, është i guximshëm. Drejt që pohohet, por duhet një përgjigje për pyetjen: Alterpoetikë mirë, por ndaj kujt? Ndaj cilës poetikë? Në çdo rast problemi do të ndërlikohej.
Me përgjegjësi shqyrtohet miti në poezinë “Me Perëndi të flas”. Pa i përjashtuar të gjitha leximet e studiueses, të gjitha të vëmendshme dhe të paqortueshme, duket se në këtë rast kemi më shumë të bëjmë me formën bektashiane të dilemës hamletiane që e gjejmë edhe te D. Agolli: “Dynjaja u prish / O Hak i madh, ç’pret”. Të mundshme janë të gjitha format e leximit prej autores, por më e mundshmja është e njëjta filozofi që kishte Naimi, filozofia e tretjes duke u lartësuar drejt hyjit dhe duke u shprehur ashtu si Hyji.
Sigurisht, leximi i studiuesit është i pakushtëzuar prej atij të autorit, sidomos pas “Le mort d’auteur” (R. Barthes). Por gjithnjë kjo është e vlefshme pa tejkaluar një “limites ante qua non” - kufi përtej të cilit nuk mundet.
Në kreun e katërt me të drejtë bëhet objekt i trajtimit shkencor kronotoposi si një përmasë e vetme hapësirë-kohë dhe si pajtim i universales me lokalen. Të dhënat e burimit të miteve të përthirrura në poezinë e Podrimjes, pa dyshim janë sintetizuar pas një pune të gjatë “të nëntëshme” të autores. Përveç rastit të katallanit, që, megjithëse mund t’i ndajshkruhet mitit të Ciklopit, në fakt është shprehje e demonizimit etnik historik-mesjetar të popullsive të dëbuara nga Spanja inkuizicioniste (katali, katalonjasi), njësoj si baiulus - bajloz; legatus - lugat për rastin e demonizimit të republikës së Shën Markut); vendosja kronotopike e miteve është e vlerësueshme.
Edhe në këtë kapitull ka një përkthim model të imazhit arketipal në funksion të së sotmes, dhe kjo është poezia “Si e harruam njerinë në fushë të bardhë”, ku, në formën e një palimpsesti, lexohet miti egjiptian, miti grek dhe miti i rifunksionalizuar i Podrimjes për Kosovën.
Një provë e ngjashme e dekodifikimit të hapësirës mitike bëhet me poezinë “Fluturim i përgjakuar”, gjegjësisht me mitin e Dodonës. Në lidhje me këtë do pasur në vëmendje se një degë e shkencës albanologjike ka krijuar një ngatërresë të madhe me mundësinë e një lidhjeje pellazgo-shqiptare, çka me sa duket është arsyeja pse studiuesja këmben totemin e vërtetë të shqiptarëve, gjarpërin, që, në të vërtetë, ashtu si fatiet-fortunat në mitologjinë greke-romake, mbron të ardhmen e Çamërisë; me mitemën e shqiponjës, një lajmës i mirënjohur perandorish, sidomos perandorish dypjesëshe, që nuk ka asnjë lidhje totemike me shqiptarët, me emrin e vendit të tyre, me etnonimin shqiptar dhe me gjuhën. Tashmë dihet mirë se pellazgët janë një popullsi para-indoeuropiane dhe nuk kanë asnjë lidhje gjenetike as me grekë, as me ilirë, as me popujt e vdekur të Ballkanit antik (maqedonas, epirotë, myzë). Lidhjet totemike në këtë rast janë tentime të paarritshme. “Hylluri fili serpentis sunt” - “Illirët janë bijtë e gjarpërit” (dhe kjo është arsyeja e mitizimit të “amës së votrës” deri në shkallën e një “alma mater”) - me këtë perifrazë nis një prej burimeve të pazëvendësueshëm të historisë së protoshqiptarëve dhe shqiptarëve: “Illyrici Sacri”.
Eshtë shumë e rëndësishme për qendrueshmërinë shkencore të tezës pajtimi i rrafshit kronologjik, kronotopik dhe zanafillor, që verifikohen si paralele mes tyre në studimin e Jolanda Lilës, megjithëse të dhënat janë të sintetizuara atje ku u ka ardhur radha, si rasti i tabelës sintetike të simboleve mitike sipas burimit. Ka, megjithatë, një romantizëm të vonuar në këtë renditje, por është analog me atë të poetit, sidomos sa i takon mitizimit të vendeve historike. Ma merr mendja se, bie fjala, Albulena, nuk do të ishte e pranishme në poezinë e Podrimjes si simbol prej historisë po të kuptohej semantikisht si në burimin e vet: erë e keqe.
Në vijim bëhet ndarja e simboleve mitologjikë në katër kategori: demonologjikë, teokozmikë, eskatologjikë dhe kulturorë. Heronjtë kulturorë zakonisht janë ata heronj që bëjnë etnodallimin (në rastin e traditës shqiptarë heronjtë më të hershëm kulturorë janë luftëtarët e eposit apo kreshnikët). Kjo çështje mbetet deri-diku e diskutueshme. Po aq sa dhe vendosja në radhë. Figurat demonologjike zakonisht pasojnë mitin antik dhe në pikëpamjen antropologjike janë ndërkombëtarizime të satanizmit, që lidhet shumë-shumë me ndërgjegjen e para-krishterë, por jo më tej. Në mitologjinë pagane nuk ka demonizim, sepse demonizimi nis kur shfaqet tjetri, por kjo është një çështje edhe teorikisht e diskutueshme. Demonizimi mund të vijë në konsiderim vetëm si një veprim prapavajtës, sikurse ka ndodhur në rastin e opozicionit “helenë - barbarë”, opozicion i cili në fillim kishte kuptimin “tanët - të tjerët”, ndërsa historiografia e re i dha fjalës greqishte “) kuptimin “të egër”.
Në këtë kapitull mitizimi apo rimitizimi i simbolit legjendar ose historik, vendës e të huaj, të brendshëm e të jashtëm, është më i argumentuari. Do të mjaftonte në këtë rast trinia Atlantida - etnia - kombi; bota ku vetëdija poetike e Podrimjes vërtitet në ankth dhe në pamundësi.
Përfundimet, bibliografia, burimet, referencat, rrisin seriozitetin e punës së studiueses Jolanda Lila. Njohja teorike e problemit manifestohet shumë, ndonjëherë referencat janë plotësuese të mendimit të autores.
Mendoj se pohimi i studiueses, se rikuptimësimi i simbolit mitik prej Podrimjes ka ndryshime prej rikodifikimit në letërsinë europiane, është shumë ekuilibrues për gjithë studimin.
Në përfundim, theksojmë se studimi i Jolanda Lilës është përgatitur me përgjegjësi shkencore, dëshmon përgatitje teorike e njohje praktike, ka trajtime origjinale dhe të guximshme, pasuron literaturën shkencore për njohjen e realiteteve letrare dhe meriton vlerësim maksimal.
*Artikulli i Prof. dr. Shaban Sinanit është një refleksion mbi librin studimor “Torzioni i qenies”, i autores Jolanda Lila.
