Është evidente që poezia e Bilal Xhaferrit, arti letrar i tij në përgjithësi, qëllimshëm mbeti “larg” lexuesit, mirëpo kjo poezi ky art falë vlerave të vërteta që ngërthen në vete nuk do të mund t’i shpëtonte kureshtjes së lexuesit, përkundër barrierave ogurzeze që koha i kishte përgatitur poetit tonë
Ilir Sefaj
Emri Bilal Xhaferri është sinonim i shkrimtarit më tragjik të shqipes. Jeta, këtij krijuesi i gatoi situata mjaft delikate që në fëmijërinë e tij, për të vazhduar pothuajse me të njëjtin avaz gjatë tërë rrugëtimit të tij në jetë dhe letërsi. Autor i emocionit të fortë, Bilal Xhaferri do të ballafaqohet me arratisje nga vendlindja, me vdekjen e të dy prindërve që në fëmijërinë e hershme, fat i njëjtë do ta përcjellë edhe në literaturë, ai u denigrua nga elita intelektuale e kohës për ta marrë mbase dënimin më të madh; iu mohua e drejta e botimit! Edhe pse të gjitha peripecitë që e përcollën në fëmijëri dhe në rininë e hershme ishin furtuna të vërteta, anatemimi i këtij krijuesi par excellence nga jeta krijuese ishte thyerja më e madhe që iu bë këtij doajeni të fjalës së shkruar, i cili për shumëçka do të mbetët i papërsëritshëm në letërsinë shqipe.
B. Xhaferri është poet lirik në kuptimin e parë të fjalës. Poezia e këtij krijuesi lindi si domosdo e rrethanave jetësore me të cilat u ndesh ky autor, dhe kjo poezi mbase mund të thuhet se i ngjan një ditari në vargje, i cili e përcolli rrugëtim jetësor të këtij poeti ndër më fatkeqit që njohu letërsia shqipe.
Ky fat, kjo rrethanë jetësore, asnjëherë nuk e largoi poetin tonë nga jeta krijuese, meqë pikërisht arti letrar ishte bërë terapia më e suksesshme e cila do të ndikojë në mbajtjen gjallë të këtij shpirti të trazuar, jeta e të cilit kishte rezervuar vetëm ‘trishtimin’.
Arti poetik i B. Xhaferrit u vlerësua mjaft që në shfaqjen e tij të parë, mirëpo ky art do ta ketë fatin e njëjtë me autorin e tij, dhe si rrjedhojë do të mbetët “larg” lexuesit të supozuar, meqë autori i këtij arti kishte bërë një “krim të madh”, ishte shprehur “më lirshëm se sa lejohej” në diskutimin që u organizua më 1968 për romanin “Dasma” të I. Kadaresë. Ky detaj nuk ka për qëllim të glorifikojë njërin dhe ta denigrojë tjetrin, mirëpo dihet mirëfilli se jeta e B. Xhaferrit pas kësaj ngjarjeje se paku në kuptimin jashtë-letrar të saj, mori tatëpjetën.
Sigurisht kjo paraqitje më shumë se për fatin jetësor të autorit, mëton të merret me poezinë e tij, mirëpo sikurse me të drejtë është thënë; krijimtaria e këtij krijuesi përgjithësisht, dhe poezia në veçanti mund të deshifrohet edhe si; “jetë konkrete, tokësore e reale” e Bilal Xhaferrit.
Poezia e këtij krijuesi në thelbin e saj është përkushtuese, e rastit, e rrethanës, por edhe e meditimit sigurisht, pra është poezi e ndjenjës e patosit, por edhe e imagjinatës. Ky autor me vargun e tij krijon, së paku në botën imagjinative të tij, gjeografinë shqiptare, dhe këtë gjeografi në të shumtën e vizaton më ngjyrat e saja më të trishta; Shqipëri 1976, Baladë çame, Natë çame, Atdheu, Kosova, etj.
Gjithsesi, Poezia si shkrim në rastin tonë është tejet e ndërliksur me emrin e B. Xhaferrit, dhe kjo ndërliksje është më e determinuar te ky autor sesa te secili autor tjetër shqiptar, ngase kur flasim për poezinë e tij, në të njëjtën kohë flasim për jetën reale, tokësore të autorit, dhe kur flasim për B. Xhaferrin si Njeri, është e pamundur të mos na kujtohet arti poetik, si shenjë e këtij emri...
Poezia e dhembjes
Arti poetik i B. Xhaferrit ashtu sikurse edhe jeta e tij “tokësore”, kërkon përqasje objektive e kompetente, dhe kjo poezi, ky art e shtron këtë kërkesë, mbase më rigoroze se herë tjetër, si domosdo e rrethanave tejet unike në të cilat u krijua.
Në jetën e tij “normale”, B. Xhaferri botoi poezitë dhe tregimet e tij të para në gazetat “Zëri i Rinisë”, “Drita”, në revistat “Nëntori”, “Ylli” etj., aty rreth viteve 1962-1963. Ca vite më vonë do ta botojë vëllimin me poezi “Lirishta e kuqe” (1967), libër ky i cili nuk qarkulloi edhe gjatë në mjediset intelektuale të kohës, ai u censurua dhe u ndalua nga sistemi. Pra, është kjo periudha kur autori ynë gëzoi “privilegjin” e të botuarit dhe të lexuarit në atdhe, them në atdhe meqë vendlindja, pra pjesa tjetër e atdheut, mbeti përgjithmonë plagë për autorin, i cili i këndoi me aq vrull, dhembje e trishtim Çamërisë:
Ylberi, si një përshëndetje e përlotur lamtumirë, U zhduk matanë largësive, Mbi kreshtat e flakëve, Nëpër shi...
(Baladë çame)
Për ta dhënë ndarjen përfundimtare me vendlindjen, e cila njëkohësisht shënon edhe humbjen e parë të madhe në jetën subjektive e objektive të poetit, ai humb një pjesë të atdheut, etnisë:
Ne, popull muhaxhir, ecim nëpër shi...
Lamtumirë, Çamëri!
(Baladë çame)
Kjo është klithma e dhembjes poetike të Bilal Xhaferrit, shenja e zisë personale: ai do ta humb atdheun pikërisht duke theksuar dhembjen për mungesën e tij; kurse në nivel tjetër është klithje për një tokë dhe një kolektivitet të humbur.(Sabri Hamiti)
Poezia e B. Xhaferrit është poezi e aktualitetit historik e shoqëror të kohës. Kjo poezi është rezultat i bredhjeve, i ecejakeve të autorit, shpirti i të cilit nuk do ta gjejë qetësinë as pas arratisjes nga Shqipëria, dhe kjo është drama e dytë për autorin, ai do ta humb edhe pjesën tjetër të atdheut për të mos u kthyer kurrë më në të gjallë të tij:
Ashtu të lash i shtrenjti vend Dhe rrugën mora për këtej Ku vallë më çon kjo rrugë e largët? Kur vallë sërish tek ti do kthej?
(Atdheu)
Ky autor me vargun e tij krijon gjeografinë shqiptare, ai i thur himn Kosovës pjesës tjetër të etnisë, rrafshit të lashtë të dukagjinëve, mirëpo Kosova e okupuar në penën e Xhaferrit trajtohet po ashtu dhembshëm sikurse Çamëria, matanë largësive:
Kosova –
Gjithnjë...ashtu
Janë këto tri pika të heshtjes e të dhembjes shpirtërore të poetit më jugor të shqipes, i cili me kaq dhembje e emocion i këndoi kësaj pjese të etnisë, ani pse kurrë nuk e kishte vizituar Kosovën:
Kosova -
Rrafsh i lashtë i dukagjinëve.
Kosova -
Me ndarje dhe nënndarje gjeografike
Me ndarje dhe nënndarje etnike,
Që nga ujërat e kulluara të Ohrit,
Gjer në errësirën e minierave të Mitrovicës,
Që nga kaltërsitë e brigjeve të Ulqinit,
Gjer në themelet e gjakut, në Qelekullën e Nishit.
(Kosova)
Kosovën e karakterizon numërimi informues e ndërtues i hartës letrare gjeografiko-etnike të Kosovës, aq më shumë i hartës vertikale, pra historike. Si e tillë, kjo vjershë mund të lexohet horizontalisht, si gjeografi letrare, e vertikalisht, si sistem letrar i ndërtimit të historisë së Kosovës. (Kujtim M. Shala)
Poezia Kosova e B. Xhaferrit, flet për gjendjen faktike të kësaj pjese nën okupim, pra poeti i esencave nacionale e kishte ndjerë në palcë dramën që luhej mbi popullin e Kosovës, e cila në penën e poetit merr përmasat e saja tragjike, për t’u përmbyllur në nihilizëm të thellë, ku në fakt gjendja shfaqet si tejet e pashpresë; Kosova, gjithnjë...ashtu.
Bilala Xhaferri i këndoi dhembshëm Çamërisë, me ngjyrat të tilla të errëta jep edhe aktualitetin kosovar, por cila është Shqipëria e Bilalit, poetit të etnisë (S. Hamiti):
Vend i vogël Kohë e vogël Rracion i vogël
(Shqipëri 1976)
Shqipëria e vogël është vend i errësirës së madhe, frikës...e mjerimit të madh, pra edhe kjo pjesë e etnisë jepet më ngjyrat e saja të zymta, ku dominon kontrasti; vend i vogël –errësirë e madhe, i cili krijon pamjen më ogurzeze të vendit në totalitarizëm ku çdo gjë rrezaton zi.
Bilal Xhaferri është ndër poetët i cili i këndoi me më së shumti mall atdheut të tij, të cilin e la matanë largësive për ta fituar përgjithmonë trishtimin në Amerikën e largët, ku edhe do ta japi frymën e fundit, për t’u rikthyer vetëm shumë vite me vonë, gjithsesi në arkivol në Sarandën e rinisë së tij e cila dikur i kishte dhënë rrugët...
Poezia e përkushtimit
Me poezi të përkushtimit duam të shënjojmë llojin. Poezia e Billa Xhaferrit në esencën e saj është përkushtuese. Muza e këtij poeti edhe kur i thur vargje Atdheut, edhe kur i dëshiron gjumë të ëmbël së motrës shquhet për intonacionin e saj ngritës, i cili flet për emocionin, pra për poezinë e ndjenjës siç do të mund të përkufizohej poezia e Xhaferrit.
Edhe pse poezia e këtij autori shquhet për diskursin e saj të pasur dhe të arrirë, si dhe stilistikën e pasur gjuhësore, në poezinë Fli e cila është njëra nga vjershat më të hershme të autorit, vargu i tij del paksa konvencional dhe i drejtpërdrejt pa ngjyrime të theksuara stilistike, mirëpo që gjithsesi vë në pah emocionin:
Fli, motra ime,
E vogla, e shtrenjta, motra ime,
Fli zemër
Gjumin e ëmbël!
(Fli)
Përderisa poezia e përkushtimit ka një referencë, pra ka një subjekt, vetëkuptohet se vjersha kushtuar motrës së vogël (Antikës), e cila siç mësojmë nga biografia B. Xhaferrit, ishte pikë e dobët në jetën e tij, flet për një diskurs tejet të përligjshëm, edhe pse në këtë rast emocioni “mbyt” stilin.
Si do që të jetë, është e vërtetë e pamohuar se nën formulimin poezi të përkushtimit, do të mund të renditnim disa nga lirikat më të spikatura të B. Xhaferrit: Ti lulëzon në peizazhet e trishta, Lule të vona, Rini uloke, Kushtim S.M. për dimrin vitit 1968-1969, Motrës sime Antikës, Ti je një pardesy etj.
Shpirti i trazuar i poetit, shfaqet në mënyrë e tij më hapur, pikërisht në lirikën Ti lulëzon në peizazhet e trishta të cilën për nga vlerat do ta konsideroja ndër më të arrirën në opusin krijues të këtij autori; në këtë poezi më bukur se asnjëherë tjetër poeti shfaq nostalgjinë për subjektin konkret, i cili përveç që kujton një kohë, një emocion, pasqyron edhe një situatë objektive e cila e forcon këtë emocion:
Te shtëpia jote pranë periferisë
Hidhet mbi lumë ura me parmak të drunjt.
Subjekti në kujtesën e lirikut mbetët ashtu si në takimin e parë, ani pse natyra përreth tij/saj ka marrë pamjen e një peizazhi të trishtë, ngase në kujtesën e artikuluesit ajo kohë, ajo rrethanë objektive ka ndërruar ngjyrat e saja; vetëm subjekti ruan pranverën në shpirtin e tij:
Tani lulet e shegëve janë shkundur të gjitha
Dhe kokrrat janë vjelur dhe flketët kanë rënë
Vetëm ti lulëzon akoma në peizazhet e trishta
Vetëm ti e ruan pranverën në shpirtin tënd.
(Ti lulëzon në peizazhet e trishta)
Poezia e Bilal Xhaferrit karakteristikë e së cilës është ndjenja, emocioni, në kuptimin e parë të fjalës, s’do mend se i rri larg figurshmërisë, pra kjo poezi ky varg të shumtave rrjedh ashtu drejtpërdrejt, dhe situatat konkrete konsumohen si të gjalla nga recipienti.
Nëse T. Elioti nuk e sheh poezinë si shfrenim emocionesh, por ikje nga emocioni, dhe po ashtu nuk e konsideron si shprehje të personalitetit, por ikje nga personaliteti, Bilal Xhaferri thur pikërisht poezinë e emocionit, mirëpo kjo nuk do të thotë se vargun e tij e dominon emocioni i “shfrenuar”, përkundrazi ky autor ka krijuar një individualitet të veçantë krijues, pra ky autor me vargun e tij ka plasuar biografemën e tij shpirtërore (Kujtim M. Shala):
Eja, trishtim,
O prehër i ëmbël që nuk më braktise kurrë.
O strehë e qetësisë sime,
O Ëndërrime të mia,
O gji i shpresës sime!
(Eja, trishtim)
Trishtimi për poetin tonë është si ajri, si buka. Pra kjo ndjenjë, me të cilën është “mbrujtur” shpirti i këtij krijuesi, si domosdo e rrethanave të tij jetësore, e këtij poeti ndër më fatkeqit që dha bota letrare shqiptare, perceptohet edhe si gji i shpresës, e strehë e qetësisë; dhe s’do mend se ky varg kjo poezi është më tragjikja që dha arti letrar i B. Xhaferrit; poetit, prozatorit e publicisti më fatprerë të letërsisë shqipe, i cili në penën e studiuesit A. Vinca kujtohet edhe si Ahasferi mitik.
Bilal Xhaferri, ky Ahasfer
Ahasferi mitik kishte refuzuar t’i ofrojë Jezuit prehje, dhe për këtë mëkat Zoti e kishte dënuar të bredhë nëpër botë për të mos e gjetur asnjëherë kuptimin e jetës.
B. Xhaferri nuk i ofroi prehje “Jezuit të letërsisë shqipe” në fjalimin e tij, dhe për këtë e mori dënim e njëjtë si Ahasferi. Bilali humbi në jetë, mirëpo fitoi në letërsi.
Sikurse u tha, poezia e B. Xhaferrit është poezi e shtegtimit të tij jetësor, e kundërshtisë, është poezi e ecejakeve, e bredhjeve e furtunave, e lektisjes shpirtërore. Vargu i këtij poeti është edhe pasqyra e tij shpirtërore, por edhe jeta e tij tokësore; “E tërë poezia e B. Xhaferrit është një Jetë në Letër”. (Kujtim M. Shala)
Objekt kryesor i frymëzimit të këtij poeti është malli për etninë, ai si asnjë tjetër poet shqiptar, me vargun e tij shpreh zjarrminë shpirtërore përballë furtunave të shumta me të cilat u ballafaqua Atdheu. Çdo ndarje është e rëndë, por asnjë si me Atdheun:
Pas shpinave tona përplas tufani Dyert e shkallmuara te shtëpive Dhe rrugët zgjaten e zgjaten në veri Ne, popull muhaxhir, ecim nëpër shi... Lamtumirë, Çamëri!
(Baladë çame)
Është kjo klithja e cila vjen nga thellësitë e poetit, është kjo ndarja fizike me Atdheun, mirëpo është ky edhe çasti kur etnia merr përmasat e diçkaje të shenjt, dhe shpirti i trazuar i poetit nuk do ta braktisë asnjëherë; Atdheu i ktheu shpinën Bilalit, por kurrë edhe Ai atij.
Pas shpinave tona përplas tufani
Dyert e shkallmuara të shtëpive...
Janë vargje të cilat japin përmasat e dramaticitetit që ndjen shpiri i poetit përballë kësaj katrahure kombëtare, situatë kjo e cila ngjallë emocione të forta dhembjeje si pasojë e një dite e cila paralajmëron asgjësimin, zhbërjen, arratisjen nga Çamëria, e cila do të kujtohet vetëm si tokë e braktisur.
Jo rastësisht them se Bilal Xhaferri ta kujton mitin e Ahasferit, meqë ky krijues nuk do të gjejë prehje as pas arratisjes nga vendlindja, fat i njëjtë do ta përcjellë edhe në Amerikën e largët, ngase shpirti i trazuar i poetit kurrsesi nuk do të mund të gjente prehje larg vendlindjes ani pse kjo e fundit ishte treguar tejet e pamëshirshme me birin e saj.
Atdheu në sytë e poetit ka mbetur i mbuluar nga errësira e zhbërjes, në mjegull, fati i të cilit do të jetë i turbullt dhe i pashpresë, ky është imazhi i fundit për Atdheun e braktisur:
E para mjegull e shtatorit
Porsi qefini të mbulojë
Sa shpejt nga sytë atdhe më humbe
Sa shpejt errësira të gllabërojë
(Atdheu)
Këto vargje japin ngjyrimet e theksuara personale të poetit, i cili ndarjen nga atdheu e përjeton shumë dhembshëm, ngase emri i tij ishte gjakim i atdheut, ishte mishërim i atdheut, dhe ky emër do të mbetet si shëmbëlltyrë e dashurisë së çiltër e pa hile për atdheun, i dashurisë platonike për tokën e nënës. Atdheu nuk do të braktiset kurrë nga mendja, zemra dhe shpirti i poetit, Njeriut Bilal Xhaferri, këtij Ahasferi të shekullit njëzet.
Epilog
Është evidente që poezia e Bilal Xhaferrit, arti letrar i tij në përgjithësi, qëllimshëm mbeti “larg” lexuesit, mirëpo kjo poezi ky art falë vlerave të vërteta që ngërthen në vete nuk do të mund t’i shpëtonte kureshtjes së lexuesit, përkundër barrierave ogurzeze që koha i kishte përgatitur poetit tonë.
Vepra e plotë e këtij krijuesi do të kontaktojë lirshëm me lexuesin shqiptar vetëm pas rënies së sistemit totalitar në Shqipëri, dhe kjo vepër ky art doemos se u përqafua mjaft mirë nga lexuesi ynë, ngase në këtë vepër më mirë se asnjëherë tjetër u pasqyrua jeta reale e njeriut tonë në një periudhë mjaft komplekse, periudhë kjo e cila ende është në fillimet e deshifrimit të saj.
Krijimtaria artistike e B. Xhaferrit është unike në shumë pikëpamje, kjo vepër është rezultat i fatit jetësor të autorit tonë, fatit tragjik të poetit e krijuesit disident i cili për asnjë moment nuk do të bëjë kompromise me demonët e kohës së tij të cilët i thurnin himne gjendjes së mjerueshme të vendit.
Poezia e B. Xhaferrit është edhe dëshmi e një kohe para së gjithash, është fotografia më e pastër e cila flet më së mirë për një periudhë mjaft delikate të ekzistencë së njeriut tonë, mirëpo që shikohet prej prizmit të shpirtit të njeriut të ndjeshëm, fati i të cilit ishte aq i lidhur me fatin e vendit të tij.
Bilal Xhaferri është njëri nga krijuesit ende të pazbuluar sa duhet, përkundër interpretimeve jo të pakta që i janë bërë veprës së tij, ngase kjo vepër e cila është edhe gjakim i autorit ka mundësi të shumta interpretimi, dhe kjo mundësi përqasjes kundrejt veprës së tij, çdo ditë e më shumë do të lerë hapësirë për të zbuluar vlerat e vërteta letrare e artistike të poetit e Njeriut më tragjik të letërsisë shqipe, i cili kësaj të fundit i dha vlera tejkohore...
