Nga Abdi Baleta
Është kënaqësi për mua që sot marr pjesë në përurimin e një libri të veçantë, me ftesë të miqve të mi të veçantë, Zana e Dhimitër Pango, të cilët janë këtu, dhe të vajzës së tyre Irida Pango-Vermersh, e cila edhe pse në këto çaste ndodhet në Belgjikë, është e pranishme dhe në krye të vendit nëpërmjet librit të saj “Neroni ose Tirania”.
Me Dhimitrin kemi qenë bashkënxënës në fëmijëri, në shkollën “Misto Mame” të Tiranës. Nuk u pamë për 35 vite. U rigjetëm në ditët e ndërrimit të sistemit e të regjimit në fillim të viteve 1990, pas përvojave të ndryshme jetësore, për të qenë bashkë në vorbullën e një përvoje të re. Atëherë u njoha dhe me Zanën, nuse Zagorie e bijë nga Mati dhe me Iridën, trashëguesen e cilësive qëndrestare dhe të karaktereve dinamike të prindërve të saj.
Largimi i familjes Pango për në Belgjikë ka pakësuar rastet, për të qenë së bashku si sot, por nuk ka dobësuar lidhjet miqësore dhe nderimin e ndërsjellë. Këtë e dëshmojnë dhe dëshira e Iridës që të them disa fjalë në këtë ceremoni përuruese të librit të saj. I përmend këto për t’u shfajsuar disi që po marr guximin të shpreh mendime për një vepër letrare, kur dihet se ata që janë mësuar me diskutime politologjike, nuk e mbajnë dot si duhet hapin pranë njohësve e vlerësuesve të veprave letrare. Prandaj mbresat e mia për librin “Neroni dhe Tirania” do t’i paraqes me varfëri letrare, si perceptime paralelizmash historikë dhe nëntekstesh politiko-filozofikë.
Nuk jam habitur që në vatrën familjare Pango-Selmani të rritej Irida me tiparet tradicionale të vajzës-burrneshë shqiptare dhe me talentin letrar, që me sa duket po e sfidon me sukses edhe babain, tashmë të njohur për shkrimet e tij. Ky baba, e kam fjalën për Dhimitrin, edhe pse është njohës i shkëlqyer i disa gjuhëve të huaja, më duket se nuk e ka pasur fort të lehtë të kthejë nga gjuha frënge në shqip vargjet e thurura me mjeshtri artistike e thellësi mendimi nga e bija. Versioni i dramës, i shqipëruar nga Dhimitri, ka meritën se e bën tekstin më të kuptueshëm për lexuesin shqiptar. Por versioni fillestar i shkruar në frëngjisht nga Irida, e bija e Dhimitrit, ka meritën e dyfishtë sepse e shton shumë numrin e lexuesve dhe i ngacmon më fuqishëm shijet dhe ndjesitë e tyre letraro-filozofike.
Të veçantat në librin e Iridës janë të shumta. E veçanta e parë është vetë titulli, “Neroni ose Tirania”. Autorja e ka zgjidhur qysh në titull një dilemë që mund t’i lindë lexuesit, duke i thënë: nëse kërkon të kuptosh se çfarë është tirania sot, kujto Neronin e lashtësisë; nëse tek një sundues i sotëm sheh një shëmbëlltyrë të Neronit, mos dysho se bëhet fjalë për një tirani. Irida me këtë ka njejtësuar dukurinë tipike me bartësin tipik të vetë dukurisë në të gjitha kohërat, në lashtësi dhe në kohën tonë moderne. Por Irida ka sjellë një variant të ri, të sajin origjinal, të njejtësimit të Neronit e të Tiranisë, duke përqasur, nëpërmjet nënkuptimit, këtë njejtësim me një realitet shqiptar të gjysmës së dytë të shekullit XX. Irida i është referuar “tiranisë e tiranit të lashtësisë”, jo për shkak të magjepsjes së njohur europiane me ndodhitë e bujshme dhe figurat e trishtueshme të qytetërimeve greko-romak, as për mungesë subjekti tërheqës për një dramë që kishte dëshirë të shkruante, që të shpëtonte nga mbingarkesa me frymëzim letrar. Përkundrazi, unë kam përshtypjen se Irida është kujtuar për Neronin e lashtësisë sepse ka dashur të provojë në fushën e letërsisë një rregull të historiografisë, që historia është përjetim i të shkuarës në të sotmen dhe e sotmja nganjëherë mund të shihet më qartë kur projektohet në ekranin e së shkuarës. Me këtë metodë të shkruari Irida na ka thënë se një tiran e një tirani e shekullit XX mund të njihen më mirë duke i vënë pranë e pranë me një tiran e me një tirani të një kohe shumë të hershme.
Kam krijuar këtë bindje sepse vetë autorja e dramës e njofton lexuesin ende pa i paraqitur emrat e personazheve: “Këtë dramë ia dedikoj babait tim, Dhimitër Pango, për rininë e humbur në burgjet dhe kampet e punës së detyruar të regjimit komunist, për kurajon dhe forcën me të cilën ai diti të ruajë vlerat e vërteta njerëzore, lirinë e mendimit dhe dashurinë për kulturën, artin e letërsinë si një njeri i vërtetë, duke mos i lejuar tiranisë të tjetërsojë botën e tij shpirtërore”.
Në librat që kemi lexuar kemi ndeshur plot raste kur autori ia dedikon librin prindërve të tij të pazëvendësueshëm, bashkëshortes së tij të dashur, fëmijëve të tij të shtrenjtë, që e kanë mirëkuptuar, duruar, nxitur ose dhe frymëzuar gjatë kohës që vepra e tij gatuhej në tru e derdhej në letër. Kurse dedikimi i Iridës është i veçantë, është më shumë ndjesor shpërthyes se përkëdhelës për babain; është me tepër ideor-politik se letraro-artistik. Nuk është vetëm jeta plot mundime e babait dhe e nënës së saj që e ka shtyrë autoren të shkojë deri tek historia e Neronit për t’ia dhënë lexuesit të shijojë një shtrydhje vlerash artistike e filozofike, por është Njeriu i patjetërsuar i mendimit të lirë që ajo vlerëson dhe adhuron. Nuk është, pra, vetëm drama e familjes së saj, por edhe drama e një populli dhe drama e gjinisë njerëzore e përsëritur në të gjitha kohërat që ka vënë në lëvizje mendimin dhe ndjesitë e autores. Këtu qëndron aftësia e krijuesit letrar, fuqia e artit, e letërsisë, që nëpërmjet të veçantës arrin të skalisë të përgjithshmen e lumtur ose të mjeruar, të gëzuar ose të trishtuar, apo që nëpërmjet asaj që është bërë tashmë e përgjithshme artistike, zbulon të veçantën jetësore.
Besoj se Irida, nëpërmjet dedikimit të saj prej disa rreshtash, ka dashur t’i zbulojë lexuesit se edhe drama e babait dhe e familjes së saj është rast, por jo rastësi në histori, është fatkeqësi individuale dhe kolektive njëherësh, është dhe fat individual, por jo përjashtim nga e përgjithshmja njerëzore. Nderimin për babain e vuajtur bija e dhëmbshur dhe e prekur mund ta bënte edhe me një poezi. Irida ka dashur të bëjë diçka më shumë. Ajo ka dashur të shpjegojë në një kontekst më të gjerë atë që ka ndodhur. Ajo ka dashur të thotë se ka kuptuar shumë më tepër nga sa të mëson vuajtja e njeriut më të afërt, ka dashur të përcjellë mesazhin se ka mësuar për vete dhe dëshiron t’u mësojë edhe të tjerëve se nga vjen vetë vuajtja, si kategori anonime. Kjo nuk mund të arrihet më mirë se në lëmin e letërsisë. Prandaj ka lindur dhe drama “Neroni ose Tirania”, në vend të ndonjë apologjie ose proteste poetike, në vend të ndonjë eseje denoncuese për tiranë me gjeneralitete shqiptare, apo të ndonjë ankese shpërthyese “për fatin tradhtar me damkë” (terma të Iridës) të babait.
Nuk është e lehtë nga pozicioni qytetar, familjar e shoqëror i Iridës të ndjekësh atë rrugë që ka ndjekur ajo në dramën “Neroni ose Tirania” për të shpalosur ndjesitë njerëzore, përjetimet shpirtërore dhe meditimet filozofike mbi dramën familjare, duke hedhur vështrimin deri në horizontet e largëta të së keqes njerëzore në përgjithësi. Jam nga fundi i leximit të një romani vërtetë tronditës të një autori grek, i mërguar qysh fëmijë në SHBA, pasi nga fundi i luftës civile në Greqi familja e tij pësoi një dramë të rëndë. Ai humbi nënën, që e masakruan forcat komuniste greke që po pësonin disfatë. Ngjarjet zhvillohen në malet pak përtej krahinës së Zagorisë. Romani është i tëri dhimbje dhe elegji për nënën e masakruar. Në vendin ku mund të ishte një dedikim është vendosur një thënie e shkrimtarit dhe filozofit të dëgjuar francez Andre Malro: “Duke ndjekur rrugën e hakmarrjes … e zbulon jetën”. Këtë shprehje ka përdorur gazetari i “Nju Jork Tajms-it”, kur ka shkruar romanin në vend të ndonjë dedikimi. Kurse në dedikimin me të cilin nis drama “Neroni ose Tirania” shmanget frymëzimi i nxitur nga motivi i hakmarrjes dhe ndiqet rruga e lirisë së mendimit njerëzor për të zbuluar rrënjët e së keqes, ndonëse edhe hakmarrja brenda caqeve të vlerave njerëzore luan rolin e saj në rivendosjen e ekulibrave të prishur të drejtësisë.
Irida veprën e saj letraro-filozofike e ka shkruar në epokën post-moderniste, por me një stil klasik, sipas modelit klasik. Del që në letërsinë e sotme nuk qenka e konsumuar plotësisht sa të dalë jashtë përdorimit metoda tradicionale e rindërtimit të skenave teatrore të lashtësisë për të vënë në to, nëpërmjet simbolizmit, dramat e tragjeditë e kohës sonë. Autorja në tekstin e dramës “Neroni ose Tirania” nuk ka lejuar asgjë të tepërt që mund të bezdisë lexuesin, apo spektatorin në sallë (kur drama të vihet në skenë) që vuajnë nga padurimi karakteristik i kohës sonë. Drama është konceptuar dhe përfunduar me një ekonomizim të skajshëm krijimtarie, si “dramë në dy akte”. Shifra dy në rastin e kësaj drame merr një domethënie gati mistike. Bëhet një paralelizëm midis dy botësh të ndryshme, të largëta në kohë nga njëra-tjetra, por që ngjajnë shumë midis tyre, përsa i përket shfaqjes së natyrës njerëzore, krijimit të dilemave njerëzore dhe shpërthimit të ambicjeve që turbullojnë në mënyrë ciklike jetën e shoqërisë njerëzore.
Sjellja e lashtësisë në “skenën e teatrit të sotëm” shoqëror-politik e drejton vëmendjen e lexuesit dhe të spektatorit tek dyzimi i shoqërisë së sotme shqiptare, tek ndarjet dhe dilemat se ç’duhet bërë me të. Drama ka dy vendlindje, Belgjikën ku është shkruar, dhe Shqipërinë, për të cilën është shkruar, sikurse autorja vetë tashmë u përket dy vendve, Shqipërisë, që mbetet atdheu i saj i përhershëm moral e konkret, dhe Belgjikës, ku ka shkuar bashkë me familjen shqiptare dhe ku ka krijuar familjen e saj belgo-shqiptare. Edhe autorësia e dramës është një mbiemër shqiptaro-belg. Talenti letrar që prodhoi këtë dramë është shqiptar, por botëkuptimi filozofik që ka përcaktuar konceptimin e saj është shqiptaro-europerëndimor.
Në tekstin e dramës autorja më shumë i ka dhënë hapësirë të shfaqet tiranisë se sa tiranit Neron, sepse ka synuar t’i përcjellë lexuesit idenë se tirania mund të ekzistojë e të veprojë edhe pa simbolin e saj më tipik, Neronin. Studimet historike kanë prirjen të vertetojnë se Neroni-real ka qenë më ndryshe nga Neroni-simbol. Irida me të drejtë ka bërë personazh të dramës Neronin-simbol, ndonëse gjatë historisë janë shfaqur ndoshta shumë tiranë më të egër se ai. Në dramë shumicën e kohës Neroni është i pranishëm vetëm si hije, si objektiv i komplotit dhe shfaqet konkretisht vetëm kur komploti është gati të vihet në zbatim. Kurse tirania shfaqet në çdo skenë, edhe kur bisedohet për të vrarë tiranin, edhe kur hamendësohet se çfarë mund të ngjasë po të zbulohet komploti, se çfarë mund të ndodhë pas vrasjes së tiranit; edhe kur filozofohet se ç’kuptim ka të likuidosh tiranin, kur dihet se tirania do të vazhdojë e do të personifikohet nga dikush me emër tjetër, jo më Neron.
Leximi i parë i dramës të mundëson të njihesh me emrat e personazheve, me skenat kur zhvillohen veprimet, me teknikën e dialogimit dhe me dekorin që u përshtatet dialogjeve. Puna më e vështirë për lexuesin nis pas këtij leximi të parë, kur lexuesit i duhet të hyjë në sferën e mendimeve që shprehen në dramë, të dallojë sentencat filozofike, postulatet politike, aforizmat ideore, kundërshtitë etiko-morale, dykuptimësitë orakullore etj. Jam përpjekur dhe unë të krijoj në gjykimin tim një renditje me shprehjet më të fuqishme që përmban drama.
Në gojën e personazhit më enigmatik e më të pazbërthyeshëm të dramës, Epiharidës, autorja ka vënë fjalë që të tërheqin thellë në vorbullën e arsyetimit. Parashtrohen dilema të pashoqëruara me zgjidhjen e tyre, e cila i lihet ta bëjë lexuesi e spektatori, sipas gjykimit të vet. Nuk do të kishte dramaticitet teksti nëse autorja do të jepte njëherësh variantet e mundshme të përgjigjeve, siç bëhet tani në provimet moderne me nxënësit.
Paralajmërimi i parë që duhet shënuar e mbajtur mend janë fjalët e Epiharidës drejtuar komplotistëve kundër tiranit se “tirania është e pamundur të shkatërrohet, nëse froni ku ajo mbështetet paraprakisht nuk dërrmohet”. Kjo do të thotë se deri sa tirani të jetë në fron, tirania nuk mbaron. Por këtu lind dilema: a dërrmohet dot froni ku mbi të qëndron tirani? Po me rrëzimin e tiranit nga froni a merr fund tirania?!. Duhet pritur fundi i dramës për të marrë një përgjigje për këtë, dhe ajo mund të mos jetë ajo ç’ka dëshirojmë për të dalë kollaj nga kjo dilemë. Deri në fund të dramës mbetet e pazgjidhur përfundimisht enigma se cili nga të dy faktorët veprues duket të na tmerrojë më shumë: dukuria e tiranisë apo bartësi e personifikuesi i kësaj dukurie. Përfundimi është disi dëshpërues: fundi i tiranit konkret nuk shënon patjetër dhe fundin e tiranisë. Për fronin e mbetur bosh të tiranit ka shumë lakmitarë, madje janë këta lakmitarë që shpesh e përgatisin rrëzimin e tiranit konkret, duke u hequr se janë jo vetëm kundër tij, por kundër tiranisë si dukuri.
Epiharida si krijuese e dilemës i pyet komplotistët: “A do të rrezikonit guximin, duke e ditur që s’do të mund të shmangni dënimin?”. Kjo psikologji i ka shërbyer shpesh tiranisë për të frenuar kundërshtimet ndaj saj dhe për të shpëtuar nga kjo psikologji janë dashur gjithnjë një varg të sakrifikuarish idealistë, sa të mbërrijë pikën e vlimit të përgjithshëm pakënaqësia ndaj tiranisë. Në vargjet poetike të Epiharidës nuk mungojnë edhe këshillat tipike për luftën revolucionare se tiranët nuk bien vetëm sepse ekziston urrejtja për ta, nëse kjo urrejtje nuk shoqërohet dhe me guximin dhe se të rebeluarit janë të dështuar nëse shpresojnë në mëshirën e tiranit.
Autorja e dramës nuk ka lënë pa treguar anët e errta të veprimtarisë për ta luftuar tiraninë në rrugë komplotiste, si “trimëria që ia lë vendin shpëtimit të lëkurës”, paraqitja si çlirimtarë e atyre që përgatisin një vrasje dhe sidomos mendësia: “të qëllojmë të gjithë sëbashku sepse dihet që krimi i shumicës është i vetmi që mbetet vërtetë pa u ndëshkuar”. Me këto fjalë autorja e dramës ka vendosur gishtin në plagën më të dhimbshme të shoqërisë sonë të sotme që po vuan tej mase nga të këqijat e mosndëshkimit të krimeve që janë bërë nga shumë autorë, madje shpesh nëpërmjet lëvizjesh masive të inskenuara si marshime kundër tiranisë.
Për lexuesin tani dhe për shikuesin kur drama të vihet në skenë, pjesa më e vështirë për t’u ndjekur e për t’u thithur është ajo që i përket skenës së dytë të aktit të parë. Ballafaqimi i mendimeve midis ungjit Seneka e nipit të tij Lukjanit, njëri mendimtar i madh, i matur dhe mësuesi i Neronit dhe tjetri poeti i rrëmbyer dhe bashkëpunëtor në komplot kundër tiranit mund të shtyjë cilindo në mjaft dilema. Vërtetohet sa e vështirë është që edhe njerëzit e ditur të bien në një mendje se si duhet luftuar kundër tiranit dhe tiranisë. Në arsyetimet e Senekës gjen justifikim deri vrasja e nënës së Neronit me urdhër të të birit si “masë shpëtimtare për Perandorinë”. Në kohën tonë ende diskutohet me miratim për “vrasjet për arsye shtetërore”, ose për të siguruar stabilitetin e paqen në botë. Madje qëndrime miratuese për këto “vrasje të drejta”, siç quhen në shtyp, mbahen dhe në mjediset ku kundërshtohet vendosmërisht dënimi me vdekje i kriminelëve ordinerë, meqenëse bie ndesh me frymën e katekizmit të krishterë.
Seneka e Lukjani arsyetimet e tyre i lëvizin në kahje të kundërta. Për Senekën është më e udhës të durohen të këqijat e një tirani për të shmangur të këqija më të mëdha që mund të sjellin përpjekjet për rrëzimin e tij. Mentari dhe poeti kanë mendime të ndryshme edhe mbi kuptimin e dobinë e lirisë në emër të të cilës ndërmerren përpjekjet për përmbysjen e tiranisë. Fjalët që dalin nga goja e Senekës: “Liria dëshira më shtrenjtë e një skllavi, na del të jetë shpesh një barrë e rëndë për atë që e ka fituar”, nuk janë gjë tjetër veçse psherëtimat që dëgjohen në Shqipëri edhe 20 vjet pas rënies së diktaturës komuniste se disa gjëra ishin më mirë në atë kohë. Prej këtyre psherëtimave ka ardhur dhe shprehja sarkastike “ishim më mirë kur ishim keq”.
Në dramë nga goja e Senekës rrjedhin fjalët qortuese e paralajmëruese “Unë thjesht mendoj se populli nuk është ende gati për t’u çliruar nga tirania … Duke dashur t’u jepni lirinë qytetarëve tanë dhe duke dashur t’i ndërgjegjësoni ata për barazinë e tyre sikundër thoni ju, rrezikoni t’i futni në luftë civile, luftë të cilën ne e kemi evituar me kaq shumë sakrifica. Dhe lufta bëhet mes të barabartësh, pasi nëse njëri apo tjetri është më i fortë, atëherë nuk ka luftë, por masakër”. Fjalë të tilla janë thënë e dëgjuar në Shqipëri para 20 vitesh kur nisi lëvizja demokratike për rrëzimin e diktaturës komuniste. Atëherë zëdhënësi më i lartë i pushtetit të asaj kohe shpalli se “populli shqiptar është i papërgatitur për demokraci”. Edhe disa duan ta mohojnë se në Shqipëri ka pasur pasur luftë civile, meqenëse pala fitimtare në luftën për marrjen e pushtetit pas LDB, nuk pati përballë kundërshtar të barabartë dhe lufta e klasave nuk paska qenë masakër, por thjesht politikë. Në të vërtetë Shqipëria qysh nga krijimi i shtetit të pavarur nuk ka dalë nga mjegulla e luftës civile.
Në dramë tingëllojnë fort fjalët moralizuese të Senekës: “I mençuri nuk preket nga mendjeshterpët. Katoni nuk përfilli fyerjen dhe kishte të drejtë. Në fakt je më i madhërishëm, kur shpërfill se sa kur fal”. Pa dyshim është më fisnik dhe më dinjitoz njeriu që i shpërfill, pa i falur mendjeshterpët, sepse atyre nuk ke çfarë t’u falësh. Por krijohen dhe situata kur shpërfilljen mendjeshterpët e marrin për zmbrapsje para tyre dhe faljen e trajtojnë si dobësi, jo si fisnikëri. Kjo ka ngjarë këto vite dhe në Shqipëri. Krijohen situata kur jo për shkak të mendjes shterpë, por për shkak të mendjes perverse të bartësve të ligësisë, fisnikut e dinjitozit nuk i mbetet rrugë tjetër veçse të vendosë rregullin nëpërmjet reagimit të fortë. Mendoj se këtë ka dashur të thotë edhe Irida kur ka bërë të flasë kështu Epiharida: “Një filozof plak s’na sjell asnjë dobi / i përhumbur në labirinthin e ideve të tij / jo një mendimtar s’na hyn në punë tani /, as këshillat, e sqarimet apo mësimet e tij / ai që na duhet është një kokëkrisur ushtar”.
Më pak kundërshtues me njëri-tjetrin filozofi dhe poeti (Seneka e Lukjani) paraqiten kur flasin për vdekjen e Sokratit, i cili “nuk iu nënshtrua tiranisë … sepse kishte mbështetjen e popullit dhe populli e dinte që drejtësia fliste me gojën e atij burri të madh”. Por, gjithsesi, dhe Sokrati nuk gjeti rrugëdalje tjetër dhe pranoi të vdiste kur “tirania e mediokritetit i dha urdhërin e prerë për të pirë deri në fund kupën e vdekjes”. Me këtë vënie ballë për ballë të dy tiranive autorja e dramës na kujton atë që tirania e mediokritetit është shumë e rrezikshme, sepse bëhet aleate e sigurtë e tiranisë së mirëfilltë, mbajtëses së fronit të tiranisë, edhe kur bie tirani. Kjo do të thotë që të ngrihesh kundër tiranisë së mediokritetit vihesh në rolin e ushtarit që kërkon Epiharida. Duhet të themi se për fat të keq tirania e mediokritetit edhe në ditët tona po ndihmon në ruajtjen e fronit të Tiranisë, edhe kur tiranët përmbysen. Kjo, nga ana tjetër, shton orekset e lakmitarëve për të qenë tiranë të rinj.
Në dramë del që edhe filozofi dështoi në orvatjet për të krijuar “princin e përsosur”, në lashtësi. Më i madh është dështimi i sotëm kur princin e përsosur zakonisht marrin përsipër ta krijojnë mediokrit. Ka vite që janë kthyer në teatër të shëmtuar formatimet mediatike të burrave të shtetit dhe të korifejve të dijes e të artit, fotografitë e të cilëve nuk ndahen asnjë ditë nga faqet e gazetave e të revistave, nga ekranet televizive. Kjo është tragjedia e dytë e Sokratit, sepse sakrifica e tij me gëlltitjen e kupës së helmit nuk u bë kurrfarë shembulli për njerëzimin.
Kur kryepuçisti Pizon shprehet: “A nuk është ky Senekë që thuri lëvdata të panumërta për kriminelin, si falënderim për bujarinë e ofruar, lëvdata të cilat përsa i përket miklimeve ia kalonin edhe lajkave më trashanike të kurtizanëve të neveritshëm” duhet të fillojmë të vështrojmë për senekëra të tillë në mjediset tona.
Skena e parë e Aktit të dytë logjikisht shënon pikën kulmore të aksionit dramatik, vrasjen e tiranit. Por autorja duket nuk e ka për zemër efektin artistik të kësaj skene dhe në fakt dëshiron ta zbehë shpejt mbresën që lë tek lexuesi dhe shikuesi. Ajo e zhvendos shpejt qendrën e vëmendjes nga trupi i tiranit të vdekur tek vështrimet lakmitare mbi fronin bosh. “Stati nuk mbërrin të heqë vështrimin nga froni që e tërheq si magnet”. Dëgjohet dhe shpallja e madhe e pretendentit të parë Pizonit “miq sot kemi shkruar historinë”. Këtë e mbyt klithma e Statit “Pushteti i takon atij që është i zoti ta marrë”. Klithësi i këtyre fjalëve kthehet aty për aty në Neronin e ri. Ai me lirën e Neroni e këndon lavdinë e të ikurit. Dhe ndodh ajo që dihet. Populli thërret “Rroftë Neroni! Rroftë Neroni!” sepse “populli s’ka vullnet, ka vetëm dëshira që ndërrojnë or’ e çast e s’i përmbush dot të gjitha”. Fundi i tekstit të dramës përmban fjalët “Populli s’është veçse spektator i velur … Atë e djeg veç dëshira të shohë kokat që rrëzohen”. Edhe kjo është një arsye e fortë që tirania nuk vdes kur vdes një tiran, kur vdesin tiranët njëri pas tjetrit në shekuj. Tirania vetëm vërdalliset nëpër botë e nëpër kohëra. Fronin e zë ai që është më i zoti, që do të thotë më i ligu, më dinaku, më i pandershmi, më intriganti, më i përkulshmi gjatë kohës, që në start synon të mos jetë i pari, por di të prekë i pari shiritin në finish.
Për ta mbyllur dua të rikthehem tek dedikimi, sepse aty fshihet magjia e luftës kundër tiranisë e tiranëve që nuk ka pushuar asnjëherë. Kundërshtari më i pamposhtur i tiranisë së pushtetit dhe të mediokritetit është mendimi i lirë njerëzor, është antikonformizmi që në çaste të caktuara ngre peshë dhe vullnetin popullor.
