Nga Balil Gjini
Gjithnjë, sa ndahen çmimet letrare në këtë vend, do njerëz sevdallinj e ashikë të kritikës letrare marrin në dorë gurë gjithë baltë dhe i vërvitin “bëlldum” e mu në mes të tavolinës ku ndahen këto çmime, duke e përfytyruar atë si një sini ku ndahen thela mishi e revanie. Kështu ndodhi edhe sivjet. Cërka uji janë ngritur lart në hava, copëra balte e ylberesh artificiale janë shkërmoqur e kanë rënë edhe mbi surratin e autorit të këtyre radhëve, i cili, pos të tjerave, ka qenë edhe anëtar i jurisë së çmimeve letrare. Dhe meqë homosi, – që është dhe humusi, sipas Isidorit të Seviljes, – e ka shumë të sikletshme praninë e të ngjashmit të vet (në këtë rast të baltës), vendosa edhe unë ta llagaroj veten time prej saj dhe të bëj me dije se ndihem krejt në hararet kur më futin me përdhunë në vatha kategorizimesh. E kemi fare kollaj ta ujdisim tekstin me një lloj ironie për këto raste (“shto miell e shto ujë”), por nderi e namuzi i Katerina Blumit, pra i vetë Çështjes, na shtrëngon të forcojmë kreshtën, luspat vizlluese dhe të notojmë në të tjera ujëra ligjërimore. Më konkretisht?!
Gjëja e parë që të bie në sy është se përçmuesit e çmimeve mëtonin t’i merrnin vetë këto çmime. E gjithë kjo (edhe pse gjithkujt mund t’i kujtojë sjelljet e atyre fëmijëve që qaraviten e thyejnë me gurë xhamat e shtëpisë ngaqë prindërit s’ua dhanë lodrën), të paktën mua më duket shumë arrogante dhe plebease, pa klas dhe pa sërë. Zonjusha e lartë Etika ndien t’i përplaset në fytyrë duhma e një njeriu të rëndomtë që del nga pijetorja aty pranë. Është pa klas sepse krijuesi i vlerës (autori, përkthyesi), s’mund të jetë dhe gjykuesi i saj; shoqëria ka, ose duhet të ketë, mekanizma dhe institucione që duhet të flasin e të debatojnë. Fakti që tek ne s’bëhet kjo, por fitueset e çmimeve të penës së artë zënë në shtyp më pak vend se kolonia e lumtur e bigbradhëristave, tregon nivelin dhe katandisjen e shoqërisë sonë, por kjo është një mesele krejt tjetër.
Përçmuesit e çmimeve, ani pse të veçantë, kanë diçka të përbashkët dhe ky është arketipi i të menduarit dhe i fantazisë së tyre. Trualli ku ata vendosin të mbijnë fidanët e argumenteve është trualli i Pandehmës, e cila, siç dihet, është e paqëndrueshme, rrëpinore, pa bazament. Sefte fare mbi qiellin e saj hedhin firifiu të fluturojnë dy-tri fjalë me pendë skrop të zeza, si: “taraf”, “miqësi”, “klan”, të cilat lëshojnë ca krrokama të ngjirura korbash. Fill pas kësaj lexuesi, o ngase që është përdorur si çues gjahu, o për hir të asosacionit të ideve, kërkon të gjejë sipas erës shkurren, a kullusmën ku dergjet kufoma e dëlirë e Pafajësisë. Dhe, meqë kufomë nuk ka, po të jenë i vëmendshëm ai (lexuesi, pra!), mund të shohë se si nga kjo shkurre del edhe ikën rrëzës e rrëzës dhelpra qimekuqe e gënjeshtrës.
Vendosim në pëllëmbë njërën prej tyre fjalëve: taraf. E qasim te hunda: bie erë blozë oxhakësh, myk sëndukësh folklorikë dhe, nëse kjo fjalë do të kishte fatin e madh të tëhuajzohej në qenie, do të kishte te mjekra dhe sqetullat një pëllëmbë lesh dhe do t’ia plaste hungërimës.
Mirëpo, si?… Është mirë apo keq që shkrimtarët të jetojnë në taraf? Kujtojmë surrealistët që jetonin në një lloj grupimi të tillë, bashkuar sajë shijeve të përbashkëta, si dhe teprimet e Paul Eluard-it në nekrologjinë e vdekjes së Anatol Francit: “Të ngjashmit e tu, o kufomë, ne nuk i duam më!”. Pastaj largimin e Antonin Artaud-ës e shumë të tjerëve prej këtij grupimi. Kujtojmë jetën boheme të Jean Genetit, të cilit, siç rrëfen Tahar Ben Jelloun, i vinte krupë nga kolektiviteti dhe turmat servile të akademikëve.
Për shkrimtarin, të jetuarit në kolektivitet, a jo, është diçka jo thelbësore, sepse ai ka lindur e ekziston për të qenë armik me të ngjashmit e racës së vet, armik i konceptimit të veprës, ngjizjes e gjuhës së saj. Armik për vdekje dhe kjo, sigurisht, është një gjë shumë e mirë për letërsinë. Është pikërisht rasti kur nga varri lind një djep. Kësisoj, ta gjykosh jurinë prej shkrimtarësh si një taraf, është një gabim metodologjik, sepse ke marrë hua kostumet prej lëkure të gjahut të sociologjisë dhe të politikës për të shkuar në një ballo vallëzimi.
Gjuha e përçmuesve të çmimeve është sugjestionuese, fjalët janë të veshura me terr e me mjegull, a thua s’flasin për një juri publike, por për një sekt të fshehtë fetar, apo një sekt vampirësh, anëtarët e të cilët, para se të ndajnë çmimet aty, në një nga sallat e Ministrisë së Kulturës, në vend të një gote verë (Zot na ruaj, bëje ferrën Ibrahim!), pinë gjak te venat e njëri-tjetrit. Vetë fjala taraf është shumë e afërt me fjalën tarikat.
Të menduarit dhe fantazia e tyre kanë si arketip hierarkinë okultiste, rritur e veselitur nën diktatura. Flasin për krerë të sektit të jurisë, për deputetë e ministra që mund t’i drejtojnë. Bash në këto çaste gjuha e tyre është e zhveshur nga simbolika (vetëm eufemizmat nuk mjaftojnë), gjuhë që nuk ka makar qoftë një napë të bardhë përsipër. Po pikërisht këtu mund të kuptohet se një i menduar i tillë është subkoshient dhe është ai, Tjetri, Arketipi, që flet që nga bodrumet ku e kanë mbyllur.
Po kush i ka marrë pa meritë çmimet dhe kush është fituesi që bën pjesë te tarikati i jurisë: Arian Leka, Visar Zhiti, Ridvan Dibra, Ramiz Gjini, Manjola Brahaj, Severina Pasho? Ja, bash për këtë askush prej tyre nuk flet hapur, por i bien larg e larg, nëpër mjegull e brymë, sepse bash nëpër to sendet e fenomenet deformohen, marrin pamje të marrta fantazmash të frikshme, që vërtet s’të hanë, ama frikën ta futin gjer në fyejt e eshtrës. Sidoqoftë, më duhet të them se autori i këtyre radhëve nuk njihte për fytyrë as gjysmën e tyre. Dhe kjo është lehtësisht e verifikueshme.
Sigurisht, gjithkush prej përmuesve ka gjithë të drejtën ta konsiderojë veten në krye të hierarkisë për marrjen e çmimeve, por autori i këtyre radhëve, duke qenë anëtar i jurisë për përkthimin, ka pasur gjasën fatlume të njihet me mjeshtërinë e përkthimit të Mimoza Hysës, Jonila Godoles, Myrteza Shinit, Barjam Karabollit, Aristotel Micit, Saverina Pashës, të cilët, me zellin dhe shijen elegante të kujunxhinjve, kanë venë në vitrinat e përkthimit bizhu të arta metaforash, shufra të arta njësish leksikore, karfica vizlluese leksemash të reja. Dhe, ani pse disa buzënazelinj të kohës së motmoçme kërkojnë që gjërat të kenë të njëjtën hierarki, në të vërtetë, mu ballas tyre, herë spontanisht, e herë me qëllim, tregu dhe shtëpitë tona botuese po ngjisin një hierarki tjetër.
Një nga pretendimet e përçmuesve është se çmimet i marrin gjithnjë të njëjtin njerëz. Po të ngjiste vërtet kështu, ky s’do të ishte një ogur i zi mallkimi, por një kumt fatbardhësie. Do të ishte kështu sepse në një vend të vogël si ky i yni, për hir të së vërtetës, dhjetë shkrimtarë janë shumë. E kush mund t’i merrte tjetër çmimet letrare përveç tyre? Apo ngjet kështu sepse përçmuesit, ndërsa me gojë flasim për tjetër gjë, për letërsinë moderne, çikrikët e mendjes iu vërtiten së prapthi, te letërsia e realizmit socialist dhe te shkrimtarët e orizoreve të Mao Ce Dunit?
Kësaj i thonë ta trajtosh letërsinë në një plan të dystë e të rrafshët. Përçmuesit e çmimeve shkojnë dhe më tej, duke na trajtuar të gjithëve njëlloj: policin, nëpunësin, shkrimtarin, sepse ky vend, sipas tyre, është vendi që e ka pjerdhur djalli qysh në sabah, vendi ku sapo ka ndodhur Apokalipsi. Thënia e Hobsit se më mirë të përbuzemi njëlloj, sesa të trajtohemi të gjithë si të barabartë, s’bën fare fajde për racën e tyre. Dhe, në këtë rast, kuptohet: pëllumbi që ka shkuar të parë se mos kanë rënë ujërat e Kiametit, s’ka si të kthehet me një gjethe ulliri në sqep…
*Anëtar i jurisë së çmimeve letrare për vitin 2010. Botuar në gazetën "Panorama"
