Nga Enika Abazi Në kuadrin e një vizite pune në Akademinë e Shkencave të Maqedonisë, në maj 2011, mora pjesë në një takim trepalësh turko-shqiptaro-maqedonas si përfaqësuese shqiptare në përbërje të komitetit organizator për përgatitjen e një forumi ballkanik që do të mbahet në fund të shtatorit 2011. Me këtë rast, patëm mundësinë të vizitojmë disa qytete të Maqedonisë, Shkupin, Manastirin (Bitolën), Prilepin, Ohrin. Ndryshe nga herët e tjera kur kam parë një sërë monumentesh të reja e të vjetra, si kisha, manastire, kryqe monumentale, universitete teologjike në ndërtim mbi rrënojat e kishave të vjetra, apo monumentin madhështor të Aleksandërit të Madh në qendër të Shkupit, (që të nxisin imagjinatën e një qytetërimi maqedonas që dikur duhet të ketë lulëzuar në këto troje) këtë radhë, e shoqëruar nga një përfaqësues i komunitetit turk në Maqedoni, pata rastin për herë të parë të vizitoja një sërë xhamish, hanesh, banjash publike, çarshish, urash dhe kulla sahatesh që datonin nga koha otomane, por ende me shkëlqimin e tyre të dikurshëm, pasi me mjeshtëri ishin restauruar me fonde të qeverisë apo agjencive të ndryshme turke.
Kam dëgjuar dhe lexuar shpesh për sharmin e jetës shqiptare të këtyre qyteteve, që më dukej tashmë e venitur deri në keqardhje, gjë që arriti kulmin kur vizitova shtëpinë ku është mbajtur Kongresi i famshëm i Manastirit që themeloi alfabetin e gjuhës shqipes, e cila ndonëse dukej se ishte restauruar kohë më parë, ishte lënë në mëshirën e fatit nën kujdestarinë e zogjve. Nëse përjetimet e mia janë të vërteta, shqiptarët dukeshin të zhytur në hirin e një përhumbjeje pa fund pa shpresë, ndonëse debatet e konfrontimet midis tyre nuk mungojnë për çdo gjë e për këdo. Këto debate të kujtojnë gjinkallën e fabulës së La Fontaine, e cila pasi kishte kënduar gjithë verën mbeti pa ushqime në dimër dhe të tjerët e lanë në mëshirë të fatit. Sigurisht që edhe debatet vlejnë, sidomos për të sjellë në vëmendje shqetësimet e shoqërisë shqiptare në ditët e sotme. Debati mbi vlerësimin apo rivlerësimin e së kaluarës otomane të shqiptarëve në librat e historisë i shtohet debateve të tjera tashmë me një dimension të gjerë publik mbi identitetin e shqiptarëve (debati Qosja-Kadare), mbi rishkrimin e historisë së afërt e të largët, mbi regjistrimin e popullsisë, etj. Përveç një dyzimi të shoqërisë shqiptare midis Lindjes dhe Perëndimit, që përvijohet në debatet e mësipërme, dalin në pah jo vetëm sfidat që shqiptarët i bëjnë identitetit të tyre kolektiv, por edhe problemi i ri-dimensionimit të marrëdhënieve të tyre me të tjerët në rajon dhe me gjerë, që tashmë përbën një domosdoshmëri në kuadrin e kushteve të reja gjeopolitike të krijuara pas shembjes së komunizmit dhe fundit të Luftës së Ftohtë. Dy çështje të rëndësishme këto për qenësinë e një shteti.
Le të kujtojmë se shqiptarët në të gjitha trojet ku jetojnë përbëjnë një ‘komunitet imagjinar’ në kuptimin që i ka dhënë këtij termi Benedict Anderson, që mbështet në besimin e tyre se ndajnë të njëjtën ide dhe karakterizim për veten e tyre si nga pikëpamja emocionale, afektive, por edhe vlerësuese të shprehura këto në organizimin e tyre shoqëror ku sipas Branko Merxhanit “shpirti shoqërore, idealizmi krijonjës, kuraja mendore frymëzohen nga devocioni për realitetin kombëtar”! Këtë qenësi nuk mund ta venë në dyshim as qëndrimet e forta përjashtuese të debatuesve të ndryshëm mbi çështje dhe elemente të ndryshme kulturore me të cilat identifikohen shqiptaret sot, si gjuha, mitet, feja, traditat apo historia e përbashkët.
Ndryshe nga sa jemi mësuar të besojmë, nuk janë elementet kulturore, siç do të thoshte Frederik Barth, që formësojnë një komunitet të caktuar por kufijtë sociale imagjinarë, të lidhur ose jo me një territor të caktuar dhe që përcaktohen nga një proces i gjatë ndërveprimi sociokulturor që nxjerr në pah karakteristikat “tona” dalluese nga karakteristikat e “të tjerëve”. Ndërkohë qëndrueshmëria e grupit “tonë” garantohet nëpërmjet kujdesit për një inventar kulturor apo kujtese kolektive të përbashkët, vijimësia “tonë” është funksion i ruajtjes së kufijve sociale me “të tjerët”. Thënë ndryshe elementet kulturorë janë implikime apo rezultate, më shumë se sa përcaktuese të grupit apo komunitetit. Kështu, p.sh., të gjithë e dinë se feja është një element i rëndësishëm i inventarit kulturor në karakterizimin e një grupi etnik apo komuniteti, megjithatë konvertimet e hershme, por sidomos edhe në ditët e sotme, të fesë nga shqiptarët nuk i bëjnë ata më pak “shqiptarë” për sa kohë që ata identifikojnë veten si të tillë dhe kanë bindje dhe ndjeshmëri të qarta për përkatësinë e tyre. Aq më pak mund të kontestohet gjuha në rëndësinë e saj për karakterizimin e shqiptarëve, apo jo? Megjithatë shqiptarë janë edhe ata të cilët nuk flasin shqip, por e ndjejnë veten të tillë. Kështu, “shqiptar” është edhe James Belushi apo nipi im në Amerikë, pasi krenarisht ndihen shqiptarë.
Sigurisht në se esencializohet inventari kulturor i një komuniteti, atëherë identifikimi i anëtarëve mbetet të jetë funksion i manifestimit të këtyre apo atyre tipareve kulturore prej tyre. Në këtë këndvështrim, përcaktimi i ndryshimit të grupeve nga njëri-tjetri kthehet në një analizë të elementëve të inventarëve të tyre kulturorë dhe jo në mënyrën e organizimit të tyre të brendshëm shoqëror. Nevoja për inventarizimin e kulturës të një grupi duket se ka frymëzuar dhe inkurajuar nevojën e zhvillimit të “etnohistorisë”, (në rastin e Shqipërisë studimet albanologjike, studimet otomane në rastin e Turqisë, etj.), që duhet ndër të tjera të studiojë zhvillimin dhe ndryshimet e kulturës, traditave, gjuhës, fesë, miteve, historisë etj., ku shpeshherë abuzohet në favor të dikujt apo të interesave të caktuara. Njëlloj ndodh kështu edhe me studimin e gjuhës, fesë, miteve e elementeve të tjera të inventarit kulturor të një grupi etnik apo komuniteti imagjinar.
Në se thuhet se ngjarje të historisë, kultura, gjuha, mitet, apo feja kanë pësuar ndryshime në formën se si vlerësohen apo shfaqen, kjo vë në dyshim esencializimin me të cilin ato paraqiten, atëherë paskemi vënë në dyshim dhe bërë objekt diskutimi, mbase pa dashje, pikërisht qëndrueshmërinë e grupit etnik apo komunitetit dhe paragjykuar vijimësinë e tij, siç po ndodh rëndom në debatet e kohëve të sotme për identitetin e shqiptarëve, mbi rishkrimin e historisë së afërt e të largët, mbi regjistrimin e popullsisë, etj., në media dhe shtypin e përditshëm, edhe pse këto debate pretendojnë të kundërtën. Qasjet kritike e konstruktivizmi social, të cilat për hir të së vërtetës nuk janë edhe aq të reja në shkencat sociale, kanë theksuar me kohë se qasjet “etnohistorike” apo ndryshe esencialiste janë teorikisht problematike, madje tashme të demaskuara nga pikëpamja shkencore. Për më tepër ato janë edhe shumë të dëmshme nga pikëpamja etiko-politike pasi inkurajojnë zhbërjen e vetë shtetit. Debate të tilla, ndonëse shumë të dobishme, ende nuk janë pjesë e një diskutimi të mirëfilltë shkencor në Shqipëri. Për më tepër në gjithë këto debate unë do të shqetësohesha më shumë nga konvertimet e shqiptarëve në serbë, greke, turq, malazezë apo maqedonas, të cilat në më të shumtën e rasteve po trajtohen nga pikëpamja institucionale, si për shembull korrupsioni në lëshimin e dokumenteve fiktive apo jo të mbështetura në ligj, duke lënë në hije motivet, vlerësimet e këtyre veprimeve, por edhe sfidat që vijnë nga fuqi të vogla e të mëdha, në rajon e gjetkë, në kuadrin e ideologjive të tyre që synojnë projektimin e madhështisë apo hegjemonisë në emër të së shkuarës, së tashmes apo së ardhmes së glorifikuar, nëpërmjet të cilave ushtrojnë, lypin, projektojnë influencë. Sot ka plot të tilla jo vetëm në rajon e më gjerë.
Sigurisht, nuk duhet harruar se grupi etnik apo një komunitet i caktuar reagon detyrimisht ndaj këtyre sfidave nëpërmjet një procesi akomodimi, duke manifestuar sjellje apo qëndrime institucionale të ndryshme në funksion të mundësive të ofruara, por që sidoqoftë nuk ndikojnë në qëndrueshmërinë e komuniteti imagjinar, por jo detyrimisht mund të thuhet e njëjta gjë për rastin e inventarit të tij kulturor. Sigurisht momentet kritike në histori, si fundi i Luftës së Ftohtë dhe zgjerimi i projektit europian drejt Lindjes, apo krizat rajonale si shpërbërja e Jugosllavisë, ri-konfigurimi i shteteve të reja dhe dalja në pah e çështjes shqiptare në Ballkan –ushtrojnë një ndikim të rëndësishëm mbi identitetin kolektiv.
Në Shqipëri, konceptet e ekonomisë së tregut dhe demokracisë janë bënë qendrore për gjithë klasën politike shqiptare pas fundit të Luftës së Ftohtë dhe triumfit të vlerave demokratike. Ideja e integrimit europian dhe një rendi politik demokratik, që bie ndesh me koncepte si komunizmi, diktatura e proletariatit dhe autarkia, që kanë diskredituar tërësisht nocionin nacional-komunist të Shqipërisë, u konsideruan legjitime në debatin politik shqiptar. Ideja për Europën dhe rendin demokratik ofroi një identitet alternativ si dhe rrugën e shpëtimit për Shqipërinë e izoluar dhe shqiptarët e shpërndarë në disa shtete Ballkanike. Këtu nuk ka vend për konfuzion pasi identiteti nuk është thjesht një manifestim apo shfaqje e disa tipareve, karakteristikave që shërbejnë për të treguar përkatësinë, si p.sh. gjuha, tradiat, feja, etj.,. por dhe shprehje e vlerave themelore orientuese mbi standardet e moralit dhe përsosmërisë nëpërmjet të cilave gjykohet qenësia dhe performanca e grupit.
Duket se çështjet e dokumentimit të trashëgimisë otomane sikundër dhe mbrojtja e rivlerësimi i pakicave turke në Ballkan, që tashmë njihen si politika e jashtme neo-otomane turke, flasin për projektimin e një identiteti alternativ të shtet-kombit turk në periudhën e pas Luftës së Ftohtë. Turqia njihej për një kohë të gjatë si aleat i NATO-s, mik i Izraelit, kandidat për anëtarësim në BE dhe korridor i sigurt i rrjeteve të energjisë nga Lindja drejt Perëndimit. Me fundin e Luftës së Ftohtë, shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik dhe kampit komunist, Turqia po shfrytëzon bumin demografik, fuqinë e saj ekonomike dhe ushtarake, për të ri-dimensionuar pozitën e saj nga një fuqi periferike e NATO-s në një aktor në radhët e para të diplomacisë ndërkombëtare, të paktën në atë pjesë të botës ku kanë sunduar dikur sulltanët, nga Ballkani në Bagdad, duke pretenduar të mbushë vakumin e krijuar në këto rajone të botës nga përfundimi i Luftës së Ftohtë.
Duke vepruar si forcë stabilizuese në konfliktet e ngrira në Kaukaz, ambiciet bërthamore të Iranit, rrezikun e shpërbërjes në Irak, përfshirë edhe tranzicionin e vështirë pas konflikteve në Bosnjë e Kosovë, ku për hir të së vërtetës Shtetet e Bashkuara dhe Europa nuk po rezultojnë të suksesshëm, Turqia pretendon të dalë e suksesshme duke përdorur edhe të kaluarën. Politika neo-otomane e Turqisë përdor elementë të ndryshëm të inventarit kulturor apo të kujtesës kolektive të asaj që njëherë ishte Perandoria otomane dhe që pretendon se i ndan me vendet njëherë e një kohë pjesë e saj. Kështu përdoret Islami në marrëdhëniet e saj me vendet e Lindjes së Afërt dhe të Mesme, integrimi i kurdëve në Anatoline lindore dhe pakicave myslimane në vendet e Ballkanit, apo shekullarizimi kemalist në marrëdhëniet me Perëndimin. Neo-otomanizmi turk nën moton ‘zero-probleme’ me fqinjët duket kërkon t’i paraprijë rritjes së influencës së Turqisë në rajon. Një vëmendje e tillë krejt e papritur mbas 100 vitesh nga rënia e Perandorisë Otomane shihet me të drejtë me dyshim, sidomos kur përpjekjet për afrim e bashkëpunim e fqinjësi të mirë kanë si referencë inkurajimi trashëgiminë e përbashkët nga periudha otomane dhe vëllazërinë myslimane që i referohen një kujtese kolektive në rajon, të cilat janë ndryshe nga sa pretendohet.
Kujtesa kolektive e të dy anëve ka mbetur e “ngrirë” për arsye të Luftës së Ftohtë që i minimizoi kontaktet, por sidomos edhe vetë prerogativave të Republikës turke, e cila për mbijetesën dhe legjitimimin e saj përdori shfuqizimin e Perandorisë (1922) dhe Kalifatit (1924) duke e konsideruar veten jo si trashëgimtare të tyre. Për rrjedhoje, nga njëra anë, Turqia ndoqi një politike distancimi nga vendet që u shkëputën prej Perandorisë otomane, nga ana tjetër, kjo u përligj, në një formë ndryshe, edhe nga vendet ballkanike që ndërtuan identitet e tyre kombëtare duke i atribuuar të kaluarës së tyre otomane gjithë “fatkeqësitë” e tyre të shkuara, të tashme dhe të ardhshme, për të legjitimuar vijimësinë e identiteteve të tyre kombëtare në kundërvënie me identitetin otoman. Mendoj se problemi kryesor qëndron në paaftësinë e shteteve të Ballkanit dhe të Turqisë për të ndërtuar marrëdhënie të shëndetshme në këto 100 vitet e fundit për t’u lënë një vend në histori “500 viteve” të së kaluarës otomane. Për çudi ende dimë shumë pak se si 500 vjet nën Perandorinë otomane kanë ndikuar identitetet kolektive të vendeve të Ballkanit apo dhe të vetë Turqisë. Studime të tilla mungojnë në të dy anët.
Sigurisht elita turke në pushtet, por edhe ajo në vendet e Ballkanit, udhëhiqen nga interesa më të rëndësishme sesa rishikimi i historisë së “ngrirë”, sidomos po të kemi parasysh zhvillimet e ndryshimet e shpejta pas Luftës së Ftohtë. Jemi dëshmitarë të zhvillimeve në Ballkan, ku gjeopolitika, jo më pak se harta e rajonit, ka ndryshuar ndjeshëm. Për më tepër, në këto njëzet vitet e fundit marrëdhëniet janë globalizuar e ndërvarësuar ndjeshëm duke krijuar një realitet cilësisht të ri, ku ndonëse të gjithë kemi pasur një të kaluar të ndryshme, ne si dhe të tjerët do të kemi të njëjtën të ardhme. Në një botë të globalizuar njerëzit kanë gjithnjë e më pak memorie për zhvillimet në të kaluarën, më shumë pritshmëri për të ardhmen dhe shumë më shumë perceptime për të tashmen, të cilën duhet ta kuptojnë e më pas ta menaxhojnë. E tashmja është kaq komplekse dhe e ngjeshur saqë edhe e ardhmja duket e mjegulluar nga densiteti dhe thellësia e së tashmes. Sa më shpejt ta kuptojmë të tashmen aq më shpejt do të çlirohemi nga komplekset e të shkuarës. NOA/INA
