"I izoluar në male bashkë me besimtarët e tij, i lënë në mëshirën e fatit, kleri katolik bëhet gjithnjë e më heroik, por edhe më i pakët në numër dhe për pasojë i pamjaftueshëm në raport me territorin dhe numrin e popullsisë. Kishat rrënoheshin gjithnjë e më shumë,"
Nga Mark Marku
Teksti i parë që dëshmon ekzistencën e gjuhës shqipe, tekst që njihet gjerësisht si Formula e Pagëzimit, është njëherësh edhe dëshmia e parë në gjuhën e shqipe e luftës për mbijetesë të Kishës katolike shqiptare. Teksti është shkruar në vitin 1462 dhe është pjesë e një letre pastorale të hartuar në sinodin e mbajtur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Mat dhe ka këtë përmbajtje: Unete paghesont peremenit te Atite et’ Birit et’ Spertit Sent (Unë të pagëzoj në emën të atit e të birit e të shpirtit të shejtë). Ky tekst është një formulë pagëzimi në gjuhën shqipe, që mund të përdorej në ato raste kur ishte e pamundur që fëmijët e lindur të pagëzoheshin në kishë, për shkak të vështirësive të shkaktuara nga lufta e gjatë me pushtuesit otomanë.
Pal Ëngjëlli, arkipeshkvi i Durrësit, me këtë formulë pagëzimi sikur kishte parandier realitetin e ashpër që i ishte rezervuar në shekujt që do të vinin klerit dhe besimtarëve katolikë në territoret shqiptare. Vetë Pal Ëngjelli drejtonte një dioqezë që prej shekujsh vuante presionin e konflikteve politike mes Perandorisë së Perëndimit dhe të Lindjes, pasi që pas vitit 395 Tema e Durrësit ishte bërë administrativisht pjesë e Perandorisë së Lindjes. Në periudhën nga viti 395 deri në vitin 1054, kleri dhe të krishterët e territoreve Arbënore kishin përjetuar një fazë shumë të paqëndrueshme, duke u detyruar të kalonin herë nën Kishën e Lindjes e herë nën Kishën e Perëndimit, pa patur, megjithatë, asnjëherë peshën dhe forcën e duhur për të bërë zgjedhjen e tyre.
Në vitin 1054, me shizmën përfundimtare të Kishës së Lindjes nga ajo e Perëndimit, territori shqiptar u nda në Veriun katolik dhe Jugun ortodoks, por megjithatë asnjëherë nuk pati një kufi të qartë të besimeve në Shqipëri. Rënia e Kostandinopojës dhe vërshimi turk në Europë e ndërlikoi edhe më shumë situatën fetare, pasi realiteti fetar dikotomik i krishterë do të copëzohej edhe më për t’i bërë vend besimit islam.
Formula e Pagëzimit u lëshua në kulmin e invazionit osman në Ballkan. Rezistenca shqiptare dhe ballkanase rezultoi e pafuqishme për ta ndaluar atë. Pushtimi otoman solli destrukturimin e plotë shoqëror e politik të territoreve të pushtuara, por mbi të gjitha destrukturimin fetar të tyre. Goditjen më të mëdha e pësoi Kisha katolike. Ortodoksët, për shkak të politikave që ndoqi pushteti otoman ndaj kishave ortodokse që në kohën kur Sulltan Mehmeti i dytë pushtoi Kostandinopojën (1453), arritën të siguronin një status shumë më të favorshëm në strukturën perandorake (Sulltan Mehmeti II për të fituar simpatinë e popullsisë ortodokse dhe Kishës së saj e shpalli veten si protektor të ortodoksëve). Ky status e kufizonte ndjeshëm veprimtarinë e kishave ortodokse, por mbronte besimtarët ortodoksë të përfaqësuar prej kësaj Kishe.
Besimtarët katolikë, përkundrazi, iu nënshtruan një fushate të gjatë persekutimi që herë intensifikohej e herë zbutej, por që mbetej e paepur në qëllimësinë e saj: konvertimin e shqiptarëve në Islam. Kjo fushatë u intensifikua shumë në shekullin XVI-XVII. Për ta detyruar popullsinë që të konvertohej në fenë islame, sundimtarët turq përdornin diskriminimin ekonomik, pasi besimtarët katolikë ishin të detyruar të paguanin një taksë shtesë të quajtur xhize, për shkak të besimit. Po të kemi parasysh varfërinë e banorëve të zonave të Veriut dhe kohën e gjatë të pushtimit otoman, kuptohet sesa e rëndë ka qenë kjo taksë për besimtarët katolikë shqiptarë. Në raste kur kjo nuk sillte rezultat, përdoreshin fushatat ushtarake ndëshkimore. Këto fushata kanë qenë veçanërisht të ashpra sa herë katolikët shqiptarë janë angazhuar përkrah fuqive të krishtera në luftërat e këtyre të fundit me turqit, si në rastin e luftës veneto-turke të viteve 1646-1649, apo në rastin kur kryengritësit shqiptarë të malësive të Veriut rrokën armët në vitin 1689, fill pas inkursioneve të trupave austriake në Ballkan. Historianë shqiptarë dhe të huaj kanë botuar relacione që dëshmojnë për represionin e ushtruar ndaj kryengritësve shqiptarë të Tivarit me zonat përreth gjatë Luftës Veneto-Turke të viteve 1646-1649, si pasojë e të cilave brenda një kohë të shkurtër gjithë popullsia e Tivarit u detyrua të konvertohej në besimin islam. Fushata të tilla represioni kanë qenë të përsëritura edhe në zona të tjera të panënshtruara.
Presioni për konvertimin e popullsisë ushtrohej sa mbi popullsinë, aq edhe mbi klerin katolik shqiptar. Kleri katolik e ka patur thuajse të pamundur ushtrimin e funksioneve fetare. Në më pak se një shekull pushtimi otoman, urdhrat domenikanë dhe benedektinë e mbyllëm veprimtarinë e tyre dhe u larguan nga Shqipëria dhe për një kohë të gjatë në territoret shqiptare janë mbuluar vetëm nga misionarë dhe nga klerikë të urdhrit françeskan. Relacionet e klerit vendës apo të misionarëve katolikë drejtuar selisë së Shenjtë e paraqesin qartë këtë realitet të vrazhdë. Në një letër që Ipeshkvi i Shkodrës, Pjetër Pogdani, i shkruante Kongregacionit të Propaganda Fide-s ai dëshmon se “në Shkodër turqit po bëjnë kërdinë në priftën e fretën, se fshatarët arratiseshin në male e shpella për t’i shpëtuar barbarizmit… Tri herë - shkruante Bogdani, më kanë shti në burg, më kanë shkelë me këmbë, më kanë shkulë mjekrën…”
I izoluar në male bashkë me besimtarët e tij, i lënë në mëshirën e fatit, kleri katolik bëhet gjithnjë e më heroik, por edhe më i pakët në numër dhe për pasojë i pamjaftueshëm në raport me territorin dhe numrin e popullsisë. Kishat rrënoheshin gjithnjë e më shumë, por për shkak të represionit politik dhe të varfërisë ekonomike nuk mund të ringriheshin. Me interes në këtë drejtim është një dëshmi e nxjerrë nga relacionet e misionarëve, prej historianit Stavro Skendi, për një ngjarje të ndodhur në vitin 1700 në një fshat të Matit: “Për njëfarë kohe, thotë relacioni, fshatarët kishin mbetur pa prift. Ata iu ankuan një misionari dhe ky ia transmetoi ankesën e tyre kryepeshkopit të Durrësit, i cili vendosi t’u dërgonte misionarë dy herë në vit. Por fshatarët mbetën të pakënaqur dhe e kërcënuan kryepeshkopin se do të kërkonin një hoxhë në qoftë se nuk do të kishin një prift të rregullt”.
Marrëdhëniet e katolikëve shqiptarë me besimin nuk mund të kuptohen jashtë këtij realiteti. Besimtari katolik për shkak të besimit të tij është detyruar të jetojë në më të shumtën e rasteve në një territor gjeografikisht të pajetueshëm, por njëherësh edhe të padhunueshëm nga pushtuesit e huaj, në njëfarë kështjelle të izoluar natyrore, ku jeta rregullohesh njëherësh nëpërmjet parimeve të jetës së krishterë dhe dokeve zakonore. Sipas misionarit Fulvio Cordignano, “Në Shqipëri Krishterimi ndihet, praktikohet dhe jetohet në përputhje me disa doke tradicionale dhe norma jetese të cilat kanë rregulluar deri tani gjithë sistemin shtëpiak, shoqëror dhe ekonomik të këtij populli”. Më tej ai shprehet se “Katolicizmi shqiptar mbartte me vete vulën e një kulture perëndimore që e diferenconte në mënyrë të prerë nga bashkësitë e tjera fetare të vendit. Por ai nuk i shmangej karakterizimit të fortë të shkaktuar nga rrënjosja e tij në popull, që ishte jashtëzakonisht krenar për traditat e veta kulturore dhe për karakterin e vet etnik. Nga kjo vjen formimi i një katolicizmi që do të ishte më mirë të përkufizohej si latino-shqiptar”.
Edhe pse konstatimet e misionarit katolik Cordignano janë të diskutueshme, ato burojnë nga një realitet fetar sui generis, të krijuar në shekuj në malësitë shqiptare. Katolicizmi bëhet pjesë organike e jetës së malësive, bëhet substancë e mbijetesës, por edhe e identitetit të fortë lokal e kombëtar të tyre. Në kodin zakonor, të njohur ndryshe si Kanuni i Lekë Dukagjinit, kod që ka rregulluar për shumë shekuj jetën e një komuniteti dhe territori që nuk e kishte pranuar pushtimin otoman, kreu i parë i kushtohet Kishës. Statusi dhe marrëdhëniet e saj me bashkësinë e besimtarëve rregullohen në mënyrë të detajuar dhe në mënyrë të tillë që e bën territorin e lirë të maleve të vetmin territor në Perandorinë Otomane ku Kishës katolike i lejohej funksionimi normal.
Megjithatë, pavarësisht këtyre sakrificave të dyanshme nga ana e besimtarëve dhe e klerit, besimi katolik ka siguruar mbijetesën, por jo edhe ushtrimin normal të tij. Kushtet në të cilat është ushtruar ky besim: represioni, mungesa e institucioneve të kultit dhe e klerit është e krahasueshme me fazën e persekutimit të katolikëve në periudhën e sundimit të Neronit (në vitet 54-68). Si pasojë e këtyre rrethanave, besimtari katolik ka qenë i detyruar ta ruajë besimin e tij shpeshherë në kushtet e mungesës së institucioneve të kultit. Kjo veçanësi e ka shoqëruar besimtarin katolik shqiptar nga shekulli XV e deri në fund të shekullit XX.
Pas një periudhe relativisht të qetë të fillimit të shekullit XX, mesi i dytë i këtij shekulli do të sillte edhe sulmin më të ashpër ndaj besimeve fetare në përgjithësi, sulm ky që qe veçanërisht i ashpër ndaj Kishës katolike. Më 24 prill të vitit 1945, vetëm pak muaj mbasi kishin ardhur në pushtet, komunistët shqiptarë ndërprenë marrëdhëniet diplomatike me Selinë e Shenjtë dhe e shpallën të dërguarin apostolik të Selisë së Shenjtë në Shqipëri “persona non grata”. Në periudhën deri në vitin 1967, kleri katolik iu nënshtrua një persekutimi të jashtëzakonshëm. Sipas të dhënave, thuajse të gjithë priftërinjtë katolikë, pa përjashtim, ose janë vrarë nga regjimi komunist ose janë futur në burg. Sipas disa përllogaritjeve, kleri katolik ka bërë gjithsej 8 shekuj burg gjithsej në periudhën mes viteve ‘45-‘90. Në pjesën më të madhe të famullive për shkak të terrorit komunist ushtrimi i besimit katolik u bë i pamundur edhe para ndalimit zyrtar të besimeve fetare.
Siç dihet, më 6 shkurt 1967, shteti komunist shqiptar filloi fushatën kundër bashkësive fetare në Shqipëri, në përfundim të së cilës u mbyllën të gjitha institucionet e kultit, pjesa më e madhe e të cilave u shkatërruan. Vjen kështu edhe një periudhë tjetër ku besimtari shqiptar do të duhej ta mbante gjallë besimin pa institucionet e kultit dhe pa ndërmjetësinë e klerit.
Jam lindur në vitin 1966, vetëm një vit para se të ndërmerrej aksioni ateist i shtetit komunist kundër besimeve fetare, në një familje besimtarësh katolikë të devotshëm. Prindërit më kanë treguar se kanë ndërmarrë një udhëtim të gjatë rreth katër orë me këmbë për të më pagëzuar tek i vetmi famullitar që kishte mbetur pa u futur në burg në Mirditë. E solla këtë rast për të treguar se një rrethanë rastësore jetësore më ka bërë dëshmitar të mbijetesës së besimit në kushtet e mungesës totale të institucioneve të kultit. Prindërit e mi kanë vazhduar edhe pas ndalimit të besimit ta ushtronin besimin në kushte klandestine. I thoshin uratët rregullisht dhe unë e kam mësuar pikërisht nga ata lutjen e parë: “Ati ynë që je në qiell, shejtnue qoftë emni yt. Ardhtë mbretënia jote. U baftë vullnesa jote si në qiellë, ashtu në dhe…” etj.
Kur në vitin 1990 u lejua praktikimi i besimit dhe më ra në dorë një bibël, u habita teksa konstatova se disa pjesë të ungjijve ishin të njohura, pasi më ishin rrëfyer në fëmijërinë e hershme. Ky ishte njëfarë katekizmi klandestin i ushtruar në mungesën e klerit. Një marrëdhënie të ngjashme me besimin kanë jo pak familje shqiptare dhe gjatë këtyre viteve kam patur rastin ta konfirmoj me dhjetëra herë një gjë të tillë. Besimi i ndaluar zyrtarisht në shoqërinë shqiptare, ushtrohej në familjet shqiptare, aty thuheshin uratët, aty transmetoheshin mësimet e Biblës apo të Kuranit, aty edukoheshim me parimet e besimit, aty bëhesh katekizmi e natyrisht fshehtazi festoheshin edhe festat fetare.
Askush sa besimtarët shqiptarë, sidomos sa besimtarët katolikë shqiptarë, nuk e kanë përjetuar njëherësh vështirësinë dhe forcën e besimit. Në rastin e fundit (nën regjimin komunist), ndryshe nga koha e gjatë e pushtimit otoman, besimtarët shqiptarë përjetuan të gjithë bashkë të njëjtin persekutim. Dhe të gjithë bashkë janë dëshmitarë të pamundësisë së ndalimit të besimit, pavarësisht faktit se në një vend instalohet një regjim ateist, pavarësisht faktit se ai në mënyrë kriminale i përndjek dhe ndalon të gjithë klerikët dhe të gjithë besimtarët pa përjashtim, pavarësisht faktit se ai i mbyll ose i shemb të gjitha objektet e kultit.
Jo më shumë se 40 km nga Tirana, gjendet Kisha e Shna Ndoit, një vend i njohur pelegrinazhi për katolikët dhe jo katolikët, por sidomos për katolikët. Në kohën e komunizmit kisha ishte rrafshuar dhe në vend të saj kishte vetëm rrënoja. Rruga nga qyteti i Laçit e deri lart në mal ku gjendet kjo kishë kontrollohej nga policë të shumtë e spiunë të regjimit, por besimtarë të panumërt ditën e natën, në kohë të mirë e të keqe nuk reshtnin së vizituari vendin e shenjtë. Më kujtohet sesi mes popullsisë ishte përhapur një lajm sikur edhe kryeministri i regjimit komunist Mehmet Shehu e kishte dërguar djalin e vet në këtë vend të shenjtë për ta shëruar nga një sëmundje dhe se Shna Ndoi ia kishte shëruar.
Do të duhej që një besimtar katolik që e ka një vetëdije të tillë historike për besimin e vet dhe që marrëdhëniet me këtë besim i ka krijuar në kushte të tilla krejt të pazakonta që përmenda më sipër, të ishte një praktikant i devotshëm dhe shembullor. Duke marrë si rast veten, pasi për arsye etike nuk marr përsipër të përfaqësoj gjithë besimtarët katolikë shqiptarë të ngjashëm me mua, (secili unik në llojin e vet), nuk mund të mos konstatoj se pikërisht kjo marrëdhënie e gjatë dhe e vështirë e pakushtëzuar nga prania e institucioneve të kultit, që e ka bërë mbajtjen e besimit katolik si një nga vlerat kryesore etike e morale të individit, ndikon dukshëm në marrëdhëniet e besimtarit katolik me institucionet e kultit.
I vetëdijshëm për këtë trashëgimi dhe krenar për të, katolikut shqiptar i duhet të heqë dorë prej një devotshmërie fluide të mbështetur vetëm në parimet e krishtera dhe një marrëdhënie të papërcaktuar me institucionet fetare dhe të përqafojë një praktikë besimi të disiplinuar dhe organizuar në mënyrë sistematike nga Kisha. Papritur ai ndien në vetvete një rezistencë, një si humbje lirie, një shkëputje nga vetvetja. Edhe pse nuk ka asnjë kontradiktë me parimet e besimet katolik, edhe pse nuk ka as prirjen më të vogël për t’u joshur nga besimet e tjera, pavarësisht respektit që ka për to, edhe pse e respekton hierarkinë kishtare dhe e njeh autoritetin papnor, besimtari katolik shqiptar modern nuk e ka aq të lehtë të kthehet në një praktikant të devotshëm.
Kleri i ri katolik, që ka marrë përsipër detyrën e vështirë të ringritjes së institucioneve të besimit në Shqipëri, nuk e ka të lehtë ta kuptojë besimtarin specifik katolik shqiptar dhe madje nganjëherë as nuk i intereson veçanësia e tij. Më kujtohet se vite më parë, tek përpiqesha t’ia shpjegoja një kleriku këtë veçanësi shqiptare, ai m’u përgjigj prerë se e konsideronte paganizëm këtë veçanësi dhe se ishte i përkushtuar ta luftonte. Ende nuk jam i sigurt në suksesin e një përkushtimi të tillë, por për një gjë jam i sigurt, ky zell “antipaganist” nuk ka sjellë më shumë besimtarë në oborrin e kishës.
Veçanësia shqiptare duhet të merret parasysh edhe për një arsye tjetër. Shqiptarët për shkaqe të ndryshme, kryesisht historike, janë të ndarë mes besimeve të mëdha. Nëse institucionet e kultit do ta zhvillonin veprimtarinë e tyre në mënyrë thjeshtësit militante, ata mund të krijonin bashkësi fetare aktive dhe konkurruese, por njëherësh mund të krijonin brenda shoqërisë multifetare enklava bashkësish fetare të mbyllura, pa komunikim me bashkësitë e tjera.
Pikërisht për këtë arsye, edhe pse me besim të fortë në Zot dhe në parimet e besimit të tij, një intelektuali katolik i duhet të mbrojë fort për disa parime si laicizmi, që zakonisht nuk përbëjnë shqetësimin e një intelektuali të mirëfilltë katolik në vendet europiane. Besimet fetare duke respektuar traditën dhe specifikën e vendit ku më kryesorja është fakti se në Shqipëri bashkëjetojnë katër besime tradicionale dhe të tjera të reja që kanë depërtuar më vonë, kanë ditur të jenë të orientuara në mënyrë strategjike drejt një kompromisi të vazhdueshëm për shtetin laik, i cili është garancia e vetme e lirisë së besimit të të gjitha komuniteteve. Por megjithatë, herë pas here shfaqen prirje për t’iu shmangur kësaj prirjeje që zë fill që më krijimin e shtetit komb e që ka qenë kushti i bashkëjetesës dhe harmonisë së një shoqërie të fragmentarizuar në besime të ndryshme.
*Shkrimi është pjesë e një referati të mbajtur në konferencën “Besimtarët dhe jobesimtatërt përballë sfidave të shoqërisë postmoderne me pjesëmarrjen e Kardinalit Gianfranco Ravasi.
