Nga Shezai Rrokaj
Kongresi i Manastirit është, pa dyshim, një monument në historinë e popullit shqiptar, të cilit i janë referuar dhe do t’i referohen shqiptarët sa herë është e nevojshme për t’iu qasur e për të analizuar çështje madhore që kanë vendosur fatin e tyre, siç janë ato që kanë të bëjnë me pavarësinë e me njësimin politik kombëtar të gjuhës dhe të shkrimit shqip. Lidhur me këtë ngjarje madhore është folur shumë ndër studiues si gjuhëtarë, historianë, didaktë etj. Të shumta janë edhe burimet arkivore, si: Arkivi i Shtetit në Tiranë si dhe arkivat e disa vendeve me të cilat ishte lidhur fati i mëtejmë i vendit tonë apo në të cilat vepronin klube a shoqata intelektualësh shqiptarë. Synimi i këtij shkrimi është të vërë në dukje se në Kongresin e Manastirit, çështja e njësimit të alfabetit dhe gjuhës nuk ishte qëllim në vetvete. Siç do të shihet më tej, me ndonjë përjashtim, kjo çështje ishte e lidhur ngushtë me kërkesën e njësimit kombëtar dhe të autonomisë. Pra, ajo (kërkesa) u bë program i një lëvizjeje kombëtare e lidhur me procesin e formimit të ndërgjegjes kombëtare dhe të unitetit kombëtar. I përmbahemi mendimit se uniteti i alfabetit, uniteti i gjuhës dhe uniteti i kulturës ishin kërkesa që buronin dhe do të viheshin në shërbim të unitetit të kombit. Vetëm kjo ide mund të mblidhte bashkë në Kongresin e Manastirit një përfaqësim kaq të larmishëm dhe të gjithanshëm. Në funksion të kësaj ideje vlen të përmenden katër çështje: Së pari, Romantizmi Eiropian pati një ndikim të drejtpërdrejtë në disa shkolla gjuhësore të shekullit XIX. Veçojmë në këtë rast konceptin e Humboldt-it mbi gjuhën si shprehëse e “shpirtit të popullit”, a konceptin e Whithney-it mbi funksionin shoqëror të gjuhës, ku do të mbështetej edhe Meillet-ja dhe, më pas, Shkolla sociologjike frënge. Idetë e iluminizmit dhe të romantizmit do të frymëzonin mjaft prej rilindësve tanë. Në të njëjtin këndvështrim vendoset E. Sapir-i, kur thotë se “kontributi i gjuhës në përgjithësi në përcaktimin, shprehjen dhe përcjelljen e kulturës është i pakundërshtueshëm”. Së bashku me antropologun B. L. Worf ata do të bëhen autorët e teorisë së relativizmit linguistik, sipas së cilës, gjuha luan një rol kryesor në mënyrën tonë të të parit të botës. Pra, vendosja e një alfabeti të njësuar, e një gjuhe të njësuar, e një kulture të njësuar, e një shkolle të njësuar ishte kusht për një ndërgjegje të njësuar, me një pikësynim që të konvergonte drejt çlirimit kombëtar dhe pavarësisë së vendit. Së dyti, Lidhja e Prizrenit dhe më pas gjallërimi i lëvizjes patriotike për çlirimin kombëtar, shënoi një hap të rëndësishëm kundër politikës asimiluese dhe shkombëtarizuese të xhonturqve, nga njëra anë, Patriarkanës greke të Stambollit dhe synimeve të shteteve fqinje për copëzimin e Shqipërisë dhe të shqiptarëve, e bashkë me të edhe të gjuhës e të kulturës së tyre, nga ana tjetër. Politika asimiluese shprehej qartë edhe në politikën e tyre arsimore, në përdorimin e alfabeteve dhe gjuhëve të tjera si arabishtja, turqishtja, greqishtja e italishtja. Çështja e alfabetit dhe e gjuhës u bënë pjesë e programit të lëvizjes kombëtare. Përpjekjet për shkrimin e shqipes me një alfabet dhe mësimin e gjuhës në shkolla shqipe me një alfabet të njësuar kushtëzoheshin nga dy faktorë: njëri konservativ, që lidhej me rezistencën ndaj asimilimit, tjetri dinamik, për t’i përdorur këto mjete për formësimin e kombit dhe të unitetit kombëtar. Së treti, alfabeti i autorëve të vjetër. Është provuar tashmë se ekzistonte një traditë shkrimi qysh para shekullit XVI e ndoshta edhe një gjuhë e përbashkët, të paktën në shkrimet e përdorimit praktik. Një normë shkrimi e gjejmë edhe te Matrënga (1592), ku studiuesit përjashtojnë të ketë pasur ndikim prej Buzukut. Siç dihet, kjo traditë shkrimi vazhdoi të ndiqej tek autorët e tjerë veriorë, si Budi, Bardhi e Bogdani. Në shekullin XVIII shkrimi u përhap edhe në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut (Elbasan, Voskopojë, Berat), ku dominojnë alfabete të gjuhës arabe e greke për shkrimin e shqipes. Pra, deri në shekullin XIX mund të thuhet se gjuha jonë shkruhej me alfabetin latin prej shkrimtarëve veriorë dhe arbëreshëve, duke mos arritur të shkruhej edhe në pjesën tjetër të territorit e duke pasur kështu një përdorim të kufizuar. Së katërti, gjuha shqipe shkruhej asokohe me alfabetin latin, grek e arabo-turk. Përveç alfabetit të shkrimtarëve të vjetër të Veriut, i cili përdorej kryesisht nga priftërinjtë katolikë në veprat dhe shërbesat fetare, në shekullin XIX përdoreshin tri alfabete. Bejtexhinjtë si Muhamet Çami, Dalip e Shahin Frashëri, si dhe bejtexhinjtë e shekullit XVIII, disa shoqata myslimane të Stambollit, sillnin një traditë shkrimore në alfabetin arab. Th. Mitko, K. Kristoforidhi, J. Vreto etj., përdorën kryesisht alfabetin grek. Alfabeti latin i pastër a i përzier do të ishte edhe më i përdoruri. Siç do të shihet në vijim, një vend të rëndësishëm zënë në këtë drejtim tri alfabetet latine: ai i Stambollit, i shoqërisë “Bashkimi”, si dhe ai i shoqërisë “Agimi”. Kishte edhe prirje të tjera, siç është ajo e Hasan Tahsinit, sikundër më parë dhe N. Veqilharxhi, për krijimin e një alfabeti origjinal. Kongresi i Manastirit u mbajt nga 14-22 nëntor 1908, me nismën e klubit “Bashkimi” të Manastirit. Është e rëndësishme të theksohet se vetë fakti i një pjesëmarrjeje nga të gjitha anët (26 qytete dhe shoqëri të ndryshme shqiptare brenda dhe jashtë vendit, 52 delegatë, nga të cilët 32 me të drejtë vote dhe 18 pa të drejtë vote) dhe mjaft heterogjene, dëshmonte njëherazi se çështja e unifikimit të alfabetit, e njësimit të gjuhës dhe kombit ishte një shqetësim dhe një dëshirë e thuajse të gjitha qarqeve. Ideja e bashkimit ngrihej mbi veçoritë dhe përplasjet që kishin klubet mes tyre. Diskutimet u përqendruan rreth alfabetit të Stambollit, alfabetit të shoqërisë “Bashkimi” dhe atij të shoqërisë “Agimi”. Hil Mosi, delegat i shoqërisë “Gegëni”, propozoi të krijohej një alfabet i ri, i cili të bashkonte të tria alfabetet. I këtij mendimi ishte edhe Luigj Gurakuqi me mendimin “që të mos i thyhej zemra askujt”. Komisioni i ngritur ad hoc diskutoi lidhur me tri çështje: a) a do të merrej njëri prej tri alfabeteve; b) a do të kishte një kombinim të tri alfabeteve për të nxjerrë një alfabet përfaqësues; c) a do të liheshin mënjanë të tria alfabetet dhe do të dilej me një alfabet të ri. Debati u përqendrua rreth faktit për gjetjen e shkronjave latine që t’u përshtateshin tingujve të shqipes. Alfabeti i Stambollit dhe ai “Agimi” mbështeteshin në parimin “një tingull, një shkronjë”, duke i plotësuar tingujt e tjerë, që nuk kishin gjegjëset e tyre në alfabetin latin, me shenja diakritike. Alfabeti i “Bashkimit” përdorte tashmë dyshkronjëshin për të shprehur tingujt që nuk gjendeshin në alfabetin thjesht latin. Në përfundim, siç del nga raporti i Gjergj Qiriazit, u zgjodhën dy alfabete: ai i Stambollit i ndryshuar dhe një alfabet thjesht latin, që afronte me atë të shoqërisë “Bashkimi”. Në fakt, Komisioni bëri përpjekje t’i afrojë dy alfabetet e pranuara deri në 27 shkronja të përbashkëta, duke ndryshuar edhe alfabetin e Stambollit, edhe atë latin të thjeshtë. Një rol të rëndësishëm luajti edhe De Rada për shkronjën “ë”, por edhe “gj”-në e “nj”-në që u përdor përkohësisht. Ky parashtrim na jep mundësinë për të nxjerrë disa përfundime: Eliminimi nga diskutimi i alfabeteve arabo-turk e grek dhe zgjedhja e alfabeteve me bazë latinishten dëshmon për përhapjen më të madhe të këtij të fundit. Kjo zgjedhje ishte pa dyshim më pak një vazhdim tradite të autorëve të vjetër, sesa një shprehje vullneti për të qëndruar larg alfabeteve me të cilat lidheshin vendet që synonin të na asimilonin a të na copëzonin. Një alfabet larg fqinjësisë territoriale e larg alfabetit të pushtuesit ishte një garanci më shumë për një autonomi dhe një pavarësi kombëtare. Zgjedhja e dy alfabeteve në Kongres tregonte se do të duhej ende kohë që klubet të hiqnin dorë nga ndasitë, copëzimet dhe kaosi grafik për t’u përfshirë gradualisht në një lëvizje unitare kombëtare në kuptimin e gjerë. Siç do të shihet më tej, edhe pse me dy alfabete, Kongresi jo vetëm i dha fund larmisë grafike të deriatëhershme, por edhe shërbeu, në vijim të Lidhjes së Prizrenit, si një fillesë për një funksionim të kombit në tërësinë e elementeve që e përbëjnë atë. Është pak e besueshme që zgjedhja e dy alfabeteve të jetë bërë për të shprehur a respektuar bashkësinë Veri/Jug e ca më pak atë fetare në myslimanë/të krishterë. Sikur të ishte e vërtetë, kjo gjë do të shënonte një çarje kombëtare e një moment ndasie tepër të rrezikshëm për fatin e Shqipërisë dhe të shqiptarëve. Faktori i jashtëm, i cili është përdorur si argument diskutimi nga studiuesit për të dhënë interpretime të ndryshme, lidhet më shumë me përdorimin praktik të shtypshkronjave, që asokohe mbështeteshin në karakteret latine. Njësimi i alfabetit ishte një fillim për njësimin e gjuhës si mjet për të mbërritur te njësimi i kombit nëpërmjet shkollës, letërsisë e kulturës, që do të vinin më mirë në qarkullim dijen kombëtare si pronë e bashkësisë për rritjen e vetëdijes njësuese. Në vijim të këtij parashtrimi mund të pohojmë paraprakisht se njësimi i alfabetit dhe më tej i gjuhës nuk ishte një qëllim sui generis i Kongresit të Manastirit, siç pretendonte Klubi Selanikut. Kongresi i Manastirit nuk ishte një tubim me synime të një reforme thjesht gjuhësore a kulturore. Jemi të mendimit se nëse çështja gjuhësore u bë qëllim në vetvete, ajo u bë për të shërbyer si mjet për një qëllim më të madh: arritjen e unitetit kombëtar dhe pavarësinë e vendit. Në funksion të këtij mendimi vlen të sillen argumente në dy drejtime, duke iu përmbajtur analizës brenda tri klubeve më të rëndësishme, alfabeti i të cilëve u bë edhe objekt diskutimi në Kongres: a) Veprimtaria e tri shoqërive deri në Kongres ishte shumë më tepër sesa thjesht një preokupim për një alfabet të njësuar, vetëm se mungesa e një alfabeti të tillë ishte bërë pengesë për të realizuar përhapjen e dijes, kulturës dhe unifikimin shpirtëror kombëtar; b) vetë Kongresi diskutoi dhe përpunoi një platformë që kapërcente përmasat e një reforme alfabetore. Të ndalemi te çështja e parë, duke përmendur ndihmesën e disa prej figurave të rëndësishme të këtyre viteve: Në vitet ’40 të shekullit XIX, N. Veqilharxhi, në letrën enciklike, i krahason me “skllevër” ata popuj dhe kombe që mbeten në padije, prandaj duhet të fillojnë të “lërojnë gjuhën e tyre kombëtare”. Përhapja e kulturës do të zgjonte kombin dhe do ta shpëtonte nga rreziku i shkombëtarizimit, “mirëpo kjo nuk fitohet ndryshe veçse me shkronja të posaçme kombëtare”. Mendimi i Veqilharxhit do të ndiqej nga Shoqëria e Stambollit, ku një rol të rëndësishëm do të kenë S. Frashëri, J. Vreto, P. Vasa, H. Tahsini, të cilët janë edhe përpunuesit e alfabetit të Stambollit. S. Frashëri do të shprehej se: “Komb’ i shqipëtarëvet, nga të mos shkruarët e gjuhës së vet, ka humburë gjer më sot më të shumtët’ e njerëzet…, kohë e sotme nukë ngjan me kohërat e vjetra; sot kombetë piqen’ e përzjehenë fort çpejt, edhe ata që janë më të fortë e më të diturë mundinë kudoherë ata që janë të dobët’ e më të paditurë”. Duke qenë përpunues të ideve të Rilindjes sonë Kombëtare në Alfabetare e gjuhës shqipe do të trajtoheshin çështje politike, kulturore e gjuhësore që shqetësonin shqiptarët në këtë kohë. Alfabetarja e gjuhës shqipe nuk do të merrej thjesht me gjuhën dhe alfabetin e Stambollit, por para së gjithash për të mbështetur luftën politike që bënte populli ynë nën udhëheqjen e Lidhjes së Shqiptare të Prizrenit. “Kombetë mbahenë me gjuhët”, shkruante Samiu. Pra, përhapja e një alfabeti të vetëm shihej si një mjet i domosdoshëm për formimin e ndërgjegjes kombëtare. Ai thoshte se “xhdo shqipëtar, i madh e i vogël, të mësonjë këto shkronja e të munjë të shkruanj’ e të këndonjë gjuhën’ e ti, që ka mësuarë me qumështit e s’ëmësë”. Edhe shoqëria gjuhësore-letrare “Bashkimi” pati emra të shquar që dhanë një ndihmesë të madhe në këtë drejtim. N. Nikaj, P. Doçi, Gj. Fishta, N. Mjeda, më vonë u bashkuan edhe L. Gurakuqi, F. Konica etj., nuk u mjaftuan vetëm tek alfabeti. U botuan gramatika, Fjalori dhe tekste të tjera për mësimin e shqipes në shkollë (rreth 32 vepra). Duke folur për këtë shoqërinë “Bashkimi”, Konica do të shprehej se ata “dhanë pemë të bukura: dhjetë libra të mira për shkollë, gjuhë e qëruar dhe e shtruar në Shqipëri të Sipërme, dashuria e mësimit kombëtar e ndezur ditë për ditë në zemrat…”. Qëllimet e saj të qarta kjo shoqëri i shpreh në deklaratën prej tri faqesh që u drejtoi vëllezërve shqiptarë: “Për me mujtun me livrue e me zhvillue gjuhën shqype, e me ndihmë të saj me i dhanë shkas e sulm nder ne përparimit e qytetërimit”. Ajo u kërkonte shqiptarëve të krijonin një bashkim të vërtetë “i unjishëm që të përfaqësojë gegë e toskë.. tue i dhamë dorë shoqi-shoqit”. Siç dihet, Fishta dhe Gurakuqi do të ishin përkatësisht kryetari dhe sekretari i Kongresit të Manastirit. Shoqëria “Agimi”, sikundër ajo e Stambollit, zbatoi parimin “një tingull, një shkronjë”. Kjo ishte edhe arsyeja kryesore që detyroi Mjedën dhe mbështetësit e tij (vëllain e tij, Lazër, Xanonin, Logorecin etj.) të largoheshin prej “Bashkimit”, duke iu afruar më shumë traditës së çelur nga Zef Jubani, Pashko Vasa, K. Kristoforidhi etj. Për shoqërinë “Agimi”, R. Elsie shprehet se ajo “propagandonte përdorimin e shqipes në tekste shkollore e letërsi, e që ishte për një sistem shkronjash me kroatishten si model”. Këtë gjë e pohon edhe F. Raka, i cili sheh ngjashmëri me alfabetin kroat e polak. Koncepti i tyre për bashkimin e tri alfabeteve për të nxjerrë një të vetëm kishte si qëllim për t’i “shërbyer bashkimit të gegëve me toskët”, si dhe për t’i “dhënë një shtysë të fuqishme gjuhës dhe shkollës shqipe”. Çështja e dytë lidhet me programin kombëtar që doli nga Kongresi i Manastirit. I parë në këtë drejtim, ky kongres mund të quhet një kongres gjuhësor në funksion të një synimi politik. Në të mirë të kësaj ideje shkon jo vetëm pjesëmarrja e larmishme e gjithëpërfshirëse, që pasqyronte vetë rrymat e ndryshme në lëvizjen kombëtare, por sidomos platforma që miratoi. Në fjalimet e shumta, që u mbajtën gjatë atyre ditëve, shprehej qartë thirrja për bashkimin e shqiptarëve, toskë e gegë, të krishterë e myslimanë, për zhvillimin kulturor e ekonomik të vendit. Në disa mbledhje u diskutua për qëndrimin që do të mbanin ndaj Turqisë, por edhe ndaj ndërhyrjes së disa shteteve europiane me fqinjësi territoriale, por edhe Austrisë e Italisë. Përfundimet e këtyre diskutimeve morën trajtën e një programi kombëtar, të cilin Shahin Kolonja, deputet i Korçës, do ta paraqiste në Parlament në emër të shqiptarëve. Në këtë program vendin kryesor e zënë kërkesat që lidheshin me njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare dhe të gjuhës shqipe. Gjuha shqipe do të ishte gjuha e predikimit fetar dhe e mësimit në të gjitha shkollat shtetërore, kurse turqishtja vetëm në klasën e katërt si gjuhë e dytë. Shkollat shqipe duhej të shtoheshin dhe për këtë gjë shteti duhej të rriste fondet. Njohja e kombësisë shtroi kërkesën për vënien e nëpunësve shqiptarë në të gjitha vilajetet shqiptare, zgjedhjen e të gjitha organeve lokale dhe dhënien e së drejtës për vjeljen e taksave. Shërbimi ushtarak të kryhej në Shqipëri dhe nën komandën e ushtarakëve shqiptarë. Në program kishte kërkesa për zhvillimin ekonomik: shfrytëzimin e minierave, ekonomive bujqësore, përgatitjen e specialistëve për bujqësinë, hidrovoret, rregullimin i rrugëve, urave, transportit, kufizimin për ndërhyrjen e kapitalit të huaj etj. Megjithatë, ende nuk kemi një kërkesë të qartë për shkëputjen nga Turqia. Këto kërkesa ishin botuar edhe në gazetën “Kombi” të Bostonit më 21 dhe 28 gusht 1908. Në përfundim mund të themi se Kongresi i Manastirit u dha shqiptarëve përfundimisht një alfabet latin, i cili ua ktheu përfundimisht syrin nga Perëndimi, i largoi ata prej kthetrave të turqve dhe lakmive territoriale të fqinjëve. Nga vetë natyra e saj, gjuha shërbeu si mjet për formësimin kombëtar. Gjuha dhe gjaku ky binom i ADN-së së kombit tonë. *Dekan i Fakultetit Histori-Filologji, Universiteti i Tiranës
