Nga Agron Tufa
Gjuha shqipe, që me të drejtë mund të konsiderohet si kryepersonazhi i historisë sonë kombëtare dhe elementi përcaktues i identitetit kombëtar shqiptar, e ka shpalosur për herë të parë ekzistencën e saj (tonë) nëpërmjet Përkthimit. Që nga përkthimi i Formulës së Pagëzimit të Pal Engjëllit Atit e t’birit e t’shpirtit shenjt”, gjuha shqipe është mëkëmbur duke kaluar për teheve të zgripit të historisë, duke fituar sigurinë e dëshmisë së identitetit të saj. Një ndër sekretet më të mëdha të mbijetesës së shqipes ka qenë, pa dyshim, Përkthimi. Roli i përkthimit, si gjithkund për gjuhët e reja, që në stadin foshnjor të tyre ka qenë vendimtar edhe për shqipen, që në mëkëmbjen e rimëkëmbjen e saj, deri te hapat e saj origjinalë e vetëbesues. Kjo energji e marrë nga përkthimet shtrohet edhe tani, në kohët moderne të zhvillimit të saj, për një sërë arsyesh, për të cilat do të flasim më poshtë. Është nevojë e domosdoshme të ripërkthehet gjithë repertori i vjetër i përkthim-shqipërimeve tona, madje të nxiten jo një, por disa përkthime, si shenjë e begatë, gjallërisë dhe dinamikës së shqipes së sotme. Ripërkthimi është i domosdoshëm për disa arsye. Së pari, sepse njihet gjerësisht një ligjësi universale në këtë art: përkthimet vjetrohen, ndërsa Origjinali mbetet i gjallë e i pandryshueshëm; përkthimi përballet me dukurinë e bashkëkohësimit të nivelit gjuhësor për recepientin e çdo gjenerate. Kështu vazhdimisht. Në këtë kuptim, Shekspiri, Poe, Servantesi, sado mjeshtërisht (e diskutueshme kjo) janë përkthyer me potencialin e mjeteve shprehëse e stilistikore të shqipes së viteve ’20 – ’30 të shekullit XX. Me këtë nivel shprehjesor e kanë ndërtuar dialogun e tyre me lexuesin e këtyre viteve të apostrofuara. Shkrimtarët dhe poetët e mëdhenj klasikë, ndonëse kanë ardhur në shqip, kryesisht prej penave të mëdha të shkrimtarëve e poetëve tanë të traditës, nuk e kanë gjallërinë, zhdërvjelltësinë dhe ekspresivitetin e nivelit të shprehjes letrare të ditëve të sotme, sepse produkti përkthimor është i varur në njëfarë mase nga mundësitë e stadit të atëhershëm gjuhësor. Origjinali mbetet si një pemë me gjethnajë përjetësisht të gjelbër: çdo përkthim përforcon një relacion bashkëkohësie në lidhje me të. Çdo gjeneratë ndërton një diskursivitet të caktuar me përkthimin e një origjinali, ndërkohë që vijnë gjenerata të tjera dhe diskursi shpërngulet, transformohet për të përftuar një Origjinal sa më bashkëkohor me të cilin të mund të hysh në komunikim intensiv. Por nuk hyhet në një dialogim bashkëkohor shekspirian me dramën dilematike botërore, të përcjellë në trajtën: “Të rroç a të mos rroç, kjo është çështja” (me kategorinë e eliminuar të paskajores, që hap çarje ontologjike kuptimore të tipit “me qenë/ të rroç”. Apo humbjen dramatike të peshës drithëruese tek Poe në dyvargëshin “Fryri erë nga përjashta/ tundi perdet e mëndafshta”, të cilin populli ynë i kartolinave në komunizëm, pavetëdijshëm e ka parodizuar duke ia bashkangjitur vazhdimin: “Mos kujto se të harrova/ kartolinën ta dërgova”. Tek ne, si në çdo gjë, edhe në përkthime është shumë e vështirë të ngulitesh, por nëse ia del, shndërrohesh në mit, në idol dhe po guxove të prekësh, fjala vjen Nolin, të quajnë o mendjemadh, o të marrë. Së dyti, çdo epokë kulturore ka kërkesat, normat dhe kanunet e veta. Vitet njëzet-tridhjetë, kur nis përkthimtaria e njëmendtë në kulturën tonë letrare, mbizotërohet nga tipologji të kushtëzuara përkthimi. Fizionomisë sintaksore e stilistike të autorëve në Origjinal, pak ose aspak u është kushtuar vëmendje. Kryesore ka qenë përmbajtja. Për hir të saj përktheheshin veprat. Jo shijimi. Kanë mbizotëruar, madje, përshtatjet, sesa përkthimet e mirëfillta dhe besnike. Shpesh dëshira për të krijuar efekte analoge me origjinalin krijon një folklorizëm arbitrar, si në rastin e “Universitetit të Domosdovës” te Noli, apo shprishje të metrave e strofave te po ky autor në përkthimet e E. A. Poes, deri tek arbitrariteti i plotë kuptimor me autorët e Origjinalit (shih përkthimin “Dasma e funtme” nga F. Tjutçev të poezisë së tij “Dashuria e fundit”). Përkthime të tilla unë do t’i quaja krijime “me shkas” Origjinalin e x autori. Së treti, Noli ka krijuar një precedent të rrallë në historinë e përkthimeve (shqipërimeve), duke keqorientuar qëllimshëm auditorin e lexuesit shqiptar në lidhje me simbolikën e veprave që ka përkthyer. Habi e madhe është se ky pionier i përkthimeve tona, me një korpus prej mbi 6000 fletë letërsi artistike, në vend që të linte shënime të çmuara mbi artin apo metodat e tij të përkthimit, siç ndeshim në përvojat e përkthyesve të huaj, përkundrazi, i ka pajisur veprat e përkthyera me introdukta që përmbajnë vetëm se keqshpjegime të thelbit të veprës dhe autorit. Introduktat e Nolit për Shekspirin apo Servantesin janë vazhdim i projeksionit të ideve të tij politike si republikan (shih parathënien e Jul Cezarit) apo mbi simbolikën e Don Kishotit, që sipas Nolit, mishëron “fatin e bejlurçinave, dallkaukëve dhe matrapazëve tanë që duan të kthejnë mbrapa rrotën e historisë”. Asnjë fjalë për simbolikën e ëndërronjësit të papërkulshëm, idealistit të pandreqshëm, që edhe i vetëm vazhdon të besojë, ëndërrojë si kalorës i së drejtës. Pezhorativi i fortë i simbolikës së Don Kishotit nuk përkon aspak me simbolikën e idealizmit të pastër, ëndërrtar e naiv në kulturat e Europës. Ne me Europën ndajmë donkishotë të ndryshëm. Për të gjitha këto mangësi të arsyeshme, të kushtëzuara apo të vullnetshme, përkthimet e reja të klasikëve duhen si domosdoshmëri e ripërjetimin nga një nevojë e thekshme për të hyrë në një dialog adekuat jo vetëm me autorët klasikë, por edhe me energjinë e sotme shprehëse të shqipes bashkëkohore. Fakti që më sipër iu referova kushtimisht vetëm imzot Nolit, nuk ka të bëjë me një marrëdhënie personale ndaj tij, por thjesht duke u nisur nga popullariteti më i madh i tij, nga dendësia e përkthimeve të tij që ilustrojnë tekstet e të gjitha niveleve shkollore/ universitare. Përndryshe, “mëkate” të ngjashme e në shkallë mbase më të madhe mund të gjejmë pa fund ndër përkthyes të tjerë gegë e toskë. Nëse do të kishte edhe një arsye të katërt për ripërkthimet, po shtoj këtu edhe domosdoshmërinë e përkthimit të disa veprave që kanë ardhur në shqip jo nga origjinali, por nga gjuha e dytë. Kur kjo është ngulitur falë personalitetit të përkthyesit, kjo është akoma më problematike dhe aq më e mprehtë bëhet nevoja kur përkthimi nga gjuha e dytë është poezia. Për rastet e përkthimit nga gjuha e dytë, e paharrueshme për mua është sentenca që ka lënë helenisti e latinisti i shquar, përkthyesi i ndjerë Gjon Shllaku: “Me përkthye poezinë prej nji gjuhe të dytë, asht njilloj si me la t’linjtat aty ku i kanë la të tjerët para teje”. Habi të kulluar e më vete përbëjnë përkthimet tona nga Origjinali i monumenteve letrare antike, mesjetare e të mëvonshme. Në përgjithësi është e pamundur të arrihet magjia e paradigmës së përkthimit në gegërisht. Është një mrekulli që s’mund të përsëritet më, sikundërse zor të kemi më një Pashko Gjeç, Gjon Shllak, Mark Demë të sërishëm me Homerin, Virgjilin, Danten apo Faustin e Gëtes. Ajo perandori gjuhe me shijen, peshën dhe strukturën e ndjenjës e mendimit duket se i përket një Atlantide të zhdukur të shqipes. Sa herë flitet e shkruhet për traditën e përkthimeve tona, nuk pranohet përmasa kritike apo kriticiste e produktit përkthimor, veçmas nuk lejohen të hidhet fije dyshimi për disa korifenj të përkthimtarisë: për ta duhet folur ose në sipërore, ose duhen lënë të paprekur, të pacenueshëm. Është bërë zakon të flitet për një “kohë të artë” të përkthimit, që konsiderohet produkti përkthimor i viteve të pas Luftës së Dytë Botërore, ose përkthimet në diktaturë. Numri jashtëzakonisht i madh i autorëve dhe veprave të përkthyera nga breza të ndryshëm përkthyesish (Halit Selfo, Enver Fico, Misto Treska, Zerkria Rexha, Klio Evangjeli, Sotir Caci, Vedat Kokona, Mitrush Kuteli, Lasgush Poradeci, Alqi Kristo, Petro Zheji, Bujar Doko, Robert Shvarc, Pavli Qesku, Lili Bare, Jorgo Bllaci etj.) ka luajtur një rol të pazëvendësueshëm në “mbajtjen gjallë të gjuhës”, në shkretaninë e realizmit socialist. Është bërë normë të hyjnizohen, të mbahen si të pazëvendësueshëm dhe fjala e fundit, përtej të cilëve arti i përkthimit mbahet gjallë nga ndonjë nxënës që vazhdoi misionin e tyre (Afrim Koçi, Edmond Tupja, Aurel Plasari, Ukë Zenel Buçpapa, Mira Meksi, Virgjil Muçi etj.), por, pa dyshim, të gjithë këta emra të nderuar, si të radhës së parë, ashtu dhe të radhës së dytë, janë të ndryshëm dhe kontributi mes tyre nuk është as i njëllojtë, dhe as i së njëjtës shkallë vështirësie. Personalisht parapëlqej domethënien e më të rinjve për një arsye: gjuha dhe traditat e autorëve të më të rinjve janë dukshëm e bindshëm më të vështirë për t’u ndeshur. Të mos harrojmë se edhe në përkthimet e klasikëve të përkthyer në vitet ’60- ‘80 ka plot vepra që duhen rishikuar e ripërkthyer për shkaqe të mospërfshirjes së fragmenteve që cenonin “namuzin” steril të socrealizmit. Por, kryesorja: autorët e përkthyer nga klasikja, edhe për shkak se e kishin krijuar tashmë një model tradicional, një sasi të mjaftueshme përvoje, nuk paraqisnin kushedi çfarë vështirësie. Gjuha e Balzakut, Hygoit, Dikensit, Stedalit, Mopasanit, Tolstoit etj., kurrsesi nuk mund të shënojë për mjetet shprehëse e konceptuale të shqipes të njëjtin nivel me gjuhën e Prustit, T. Manit, G. G. Markesit, Kortazarit, Borhesit, Eliotit, Andriçit etj. Problemi i vërtetë i sfidës së përballjes për shqipen si gjuhë përkthimi fillon pas viteve ’80 dhe më saktë, pas viteve ’90, ku kemi kontrastin më të fortë të arritjeve dhe dështimeve, për një sërë arsyesh. E para, mjetet shprehëse të shqipes qenë përshtatur për të përballuar vetëm se letërsinë (kryesisht prozën) e shekullit XIX, realizmin/ natyralizmin ose socrealizmin sovjet e më gjerë. Së dyti, kultura letrare e gjuhës shqipe nuk kishte “bujtur” kund gjetkë përpos se në këto tradita, ku ndjehej pak a shumë e sigurt. Përtej këtyre “realiteteve” mendore, emocionale e konceptuale, shqipja nuk kishte asnjë përvojë dhe nuk e kishte “thyer plugun” në tokën e koklavitur të artit letrar modernist e avangardist. Në rastet kur është provuar përkthimi (i poezisë) nga traditat moderniste e avangardiste, produkti ka dalë një monstër e sforcuar ose e thjeshtëzuar vulgarisht në të vetmin backgraund kulturor të përkthyesit – tetëvargëshin popullor si një sentimentalizëm folklorik (siç janë përkthimet e imazhinistit S. Esenini). Detyra e vështirë ose misioni i pamundur i përkthyesit fillon të duket me përballjen e shqipes me ato tradita të panjohura moderniste në çarçafët e të cilëve ajo nuk kishte bujtur as një natë. Përballja është e pashmangshme, por ajo nuk të garanton sukses. Kështu fillon një tjetër betejë pas viteve nëntëdhjetë me Poundin, Xhojsin, Beketin, Mandelshtamin, Ahmatovën, Brodskijn, Rilken, Kafkën, Bullgakovin, Buxatin, Kuazimodon, Kalvinon, Montalen, Stevensin, Hinin, Nabokovin, V. Vulfin, U. Ekon etj. Rastet e dështimeve janë spektakolare, si në rastin e Pasternakut. Liria e tregut të përkthimeve, mungesa e recensioneve dhe kritikës negative mbi përkthimet e dobëta kërcënon, duke përhapur një atmosferë të përgjithshme skepsisi, çka i bën të relativizueshme në opinion edhe përkthyes e përkthime që shënojnë kontribut të çmuar në pasurimin e repertorit tonë përkthimor me mjete të reja shprehëse. Lexuesi rëndom ankohet me të drejtë: “Kur kemi një kolanë të tërë të palexueshme të Dostojevskit, çfarë të presim prej përkthyesve të sotëm?”. Atëherë argument bëhet nostalgjia për përkthimet e qëmotit të klasikëve. Nëse dikur Pushkini i quante përkthyesit “kuaj poste të civilizimit”, duhet të jemi të kujdesshëm të dallojmë si cilësinë e “kalit”, ashtu dhe sasinë e “barrës” që tërheq ai.
"Panorama"
